Ijtimoiy p65

12.1. Nafaqalar bilan ta’minlash tushunchasi va nafaqalarning fuqarolar ijtimoiy ta’minotida tutgan o‘rni

Fuqarolarni ijtimoiy ta’minlash va ijtimoiy-moddiy muho- fazalashning pensiyalardan keyingi ikkinchi o‘rinda turadigan shakli nafaqalardan iborat bo‘lib, ular vositasida nafaqat ish- laydigan fuqarolar, balki ishidan qat’i nazar ehtiyojmand barcha shaxslar, muhtoj oilalar qo‘llab-quvvatlab kelinmoqda.
Aholining aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirishga qaratilgan qonunchilik faoliyati tobora kuchayib bormoqda va hozirgi paytda ushbu masala o‘zining zaruriy huquqiy bazasiga, bugungi kun talablarini o‘zida aks ettiruvchi qonunchilik tizimiga ega bo‘ldi. Bunda, ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996-yil 10-dekabrdagi „Bolali oilalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish to‘g‘risida“gi Farmoni¹ va uning asosida qabul qilingan hukumat qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 13-yanvardagi
„Aholini aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari rolini oshirish to‘g‘risida“gi Farmoni², 2002-yil 25-yanvardagi „Aholining ijti- moiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo‘naltirilgan tarzda qo‘l- lab-quvvatlashni kuchaytirish to‘g‘risida“gi Farmoni³ , O‘zbe- kiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 6-apreldagi PQ-616- sonli „Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida“gi Qarori⁴ , 2009-yil 30-dekabrdagi O‘zbe- kiston Respublikasi Prezidentining PF-4161-sonli „Fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimini yanada takomillashtirish chora-tad-



¹ O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi. 1997. 1-son, 7- modda.
² O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi. 1999. 1-son, 36- modda.
³ O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi. 2002. 1-son, 32- modda.
⁴ „O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami“, 2007. 15-son, 156-modda.
birlari to‘g‘risida“gi Farmoni¹ va boshqa hujjatlar muhim o‘rin tutdi.
Nafaqa huquqiy kategoriya sifatida fuqarolarga yoki oilaga davlat ijtimoiy sug‘urtasi mablag‘lari, davlat budjeti hamda bosh- qa maxsus manbalardan pul shaklida, muntazam ravishda yoki bir marta ko‘rsatiladigan ijtimoiy yordamdan iborat bo‘lib, pensiyalardan farq qiladi va, odatda, yordamchi xususiyatga ega bo‘ladi hamda fuqaro turmush kechirishining asosiy manbayi bo‘lib hisoblanmaydi. Pensiyalarga xos bo‘lgan asosiy xususiyat- lar — pul shaklida berilishi, qaytarib olinmaslik sharti bilan va tekinga berilishi kabilar nafaqalarga ham xosdir.
Pensiyalardan farqli o‘laroq, nafaqalar vaqtinchalik xususiyatga ega, turmush darajasini ta’minlashning qo‘shimcha manbai bo‘lib sanaladi va nafaqalar tayinlanishida nafaqa oluvchining avvalgi mehnat faoliyati va mehnat staji unchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmaydi.
Nafaqalar o‘z manbalariga ko‘ra:

1. 
   davlat ijtimoiy sug‘urtasi mablag‘laridan (Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘laridan) to‘lanadigan nafaqalar;
   
2. 
   davlat budjet mablag‘laridan to‘lanadigan nafaqalar;
   
3. 
   boshqa manbalardan to‘lanadigan nafaqalarga bo‘linadi. Davriyligiga ko‘ra:
   

1. 
   muntazam tarzda uzoq muddat davomida to‘lanadigan nafaqalar;
   
2. 
   bir marta to‘lanadigan nafaqalarga bo‘linadi. Nafaqani oluvchilar toifasiga ko‘ra:
   

1. 
   ayrim fuqarolarga tayinlanadigan;
   
2. 
   oilaga tayinlanadigan nafaqalar mavjud. Bulardan tashqari, nafaqalar:
   

1. 
   korxona va tashkilotlarning xodimlariga to‘lanadigan;
   
2. 
   bolalarga to‘lanadigan;
   
3. 
   nogironlarga to‘lanadigan;
   
4. 
   yolg‘iz qariyalarga to‘lanadigan nafaqalarga va boshqa turdagi nafaqalarga bo‘linishi mumkin.
   

Nafaqalarning turlarini, ularni tayinlash va to‘lashga oid qonunchilik qoidalarini bilish bu sohada qonunchilikning ta’min- lanishi, ijtimoiy adolat qaror toptirilishida katta ahamiyatga ega.

¹ „Xalq so‘zi“ gazetasi, 2009-yil 31-dekabr. 8 — Ijtimoiy ta’minot huquqi


113

2.