«ijtimoiy-madaniy faoliyat» kafedrasi «ijtimoiy madaniy faoliyat tarixi va nazariyasi» fanidan

6-Mavzu: Ijtimoiy-madaniy faoliyatda inson kapitali

Reja:

1. 
   Inson kapitali tushunchasi va mazmun-mohiyati
   
2. 
   Inson kapitali borasidagi qarashlar va konsepsiyalar
   
3. 
   Mustaqil O‘zbekistonda inson kapitaliga bo‘lgan munosabat
   

Tayanch so’z iboralar: Inson kapitali, bilim, tajriba, intellektual daraja, salohiyat,inson omili, qobiliyat, konsepsiya, mustaqil,ijtimoiy-madaniy faoliyat.
Inson omilining kuchayishiga jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar ham ta'sir ko‘rsatardi. Xodimlar o‘z mehnatlari natijalarini taqsimlashda, mulkda, foydada ishtirok etish tizimi orqali korxonalarni boshqarishda ishtirok eta boshladilar, kooperativ korxonalarning soni va ularning samaradorligi ham ortardi.

Natijada iqtisodiyot fanida “inson kapitali” kategoriyasi shakllana boshladi. Uning paydo bo‘lishi iqtisodiyot va u bilan turdosh fanlarning iqtisodiyot va hayot talablariga javoblari bo‘ldi. Jamiyat va iqtisodiyot rivojlanishining sur'atlari va sifatida inson va u tomonidan to‘plangan intellektual saloxiyatni chuqur tadqiq etish hayotiy zaruratga aylandi.

Inson kapitali konsepsiyasi XVII asrda paydo bo‘lgan deb hisoblanadi. Uni birinchilardan bo‘lib 1676 yilda Vilyam Petti urushda qurollarni yo‘qotishni inson hayotini yo‘qotish bilan taqqoslash asosida qo‘lladi.

V. Petti boylik va uning manbalari tarkibiga yer va u keltiradigan renta, kapital va undan olinadigan foyda (foiz) bilan bir qatorda odamlarning mehnati, malakasi va sog‘lig‘iga bog‘liq ravishda, u yoki bu turdagi daromad keltirishini ko‘rsatgan. Olimning fikriga ko‘ra, inson kapitalining miqdori xodimning butun umri davomidagi ish xaqi kapitalashishi bilan baholanadi.

Yana bir asr o‘tgandan so‘ng Adam Smit va klassik iqtisodiy nazariyaning boshqa vakillar ham inson kapitali konsepsiyasini e'tirof etdilar. Adam Smit 1776 yilda o‘zining “Xalqlar boyligining mohiyati va sabablari xususidagi tadqiqotlar” asarida xalqlarning boyligi asosan ishchilar soni va ular ko‘nikmasining sifati bilan belgilanishini ko‘rsatgan.

Bundan yana yuz yil o‘tgandan so‘ng Alfred Marshall ham inson kapitaliga uzoq muddatli investitsiyalar samarasi va bu jarayonda insonning rolini tahlil etdi.

Xaqiqatdan ham jahonning taraqqiy etgan davlatlari iqtisodiyoti o‘sishi to‘g‘risidagi statistika ma'lumotlari o‘sishning klassik omillariga asoslangan hisob-kitoblardagi ko‘rsatkichlardan ancha yuqori ekanligini ko‘rsatdi. Iqtisodiyot rivojlanishi va o‘sishi jarayonlarini tahlil etish inson kapitalini zamonaviy iqtisodiyot va jamiyatni rivojlantiradigan asosiy ishlab chiqarish va ijtimoiy omilga aylanganidan dalolat berdi.

Ma'lumki, kapitalning qomusiy talqini – kapital (fransuzcha, inglizcha «capital» va lotincha «capitalis» so‘zlaridan — «bosh, asosiy») “daromad keltirishga qodir bo‘lgan yoki odamlar tomonidan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun yaratilgan resurslar” dir.

“Kapital” atamasi odatda kelgusida ishlab chiqarishda foydalanalishi mo‘ljallanayotgan mehnat maxsulotlariga nisbatan ishlatiladi. Kapitalni yaratish jarayoni investitsiya kiritish deb ataladi. Investitsiya kiritish dastlab xarajatlar qilish, keyinchalik bu xarajatlarning qoplanishini nazarda tutadi.

Dastlabki paytda inson kapitali deganda odamlarning mehnatga bo‘lgan qobiliyati – ta'lim va kasb ko‘nikmalariga investitsiyalar jamlanmasi tushunilgan. Keyinchalik inson kapitali tushunchasi jiddiy ravishda kengaydi. Jahon banki ekspertlari tomonidan amalga oshirilgan eng so‘ngi hisob-kitoblarda inson kapitaliga iste'mol xarajatlari – oilalarning ovqatlanishi, kiyim–kechak, turar joy, ta'lim, sog‘liqni saqlash, madaniyatga va hokazolarga sarflar, shuningdek davlatning bu maqsadlar uchun xarajatlari kiritilgan.

Yuqorida qayd etilganlar umumlashtiradigan bo‘lsa, inson kapitali tor ma'noda – bu insonning intellekti, sog‘lig‘i, bilimi, sifatli va unumli mehnati hamda uning turmush sifatidir.