«ijtimoiy-madaniy faoliyat» kafedrasi «ijtimoiy madaniy faoliyat tarixi va nazariyasi» fanidan

Keng ma'nodagi inson kapitali – bu iqtisodiy rivojlanishning intensiv ishlab chiqarish omili, jamiyat va oilani rivojlantirish, mehnat resurslarining bilimli qismi, intellektual va boshqaruv mehnati, yashash va ish joyi muhitidir. Ular inson kapitalini rivojlantirishning ishlab chiqarish omili sifatida samarali va oqilona amal etishini ta'minlashi kerak.

Inson kapitali nazariyasiga muvofiq odamlar o‘zlariga investitsiya kiritib, imkoniyatlarini kengaytirishlari, davlat esa inson kapitalini boyitish uchun mablag‘ sarflab, milliy daromadni ko‘paytirishi mumkin. Bunday investitsiyalarning samaradorligi sarf qilingan mablag‘larning mehnat unumdorligi ortishi va ish xaqi ko‘payishi orqali qoplanishida o‘z ifodasini topadi.

Umuman, keng manodagi kapital deyilganda to‘planadigan, ishlab chiqarishda foydalaniladigan va daromad keltiradigan ijtimoiy boylikning barcha unsublari nazarda tutiladi. Bu T. Shuls fikriga ko‘ra, kapitalni: inson kapitali va ashyoviy kapitalga izchil taqsimlash imkonini beradi.

Inson kapitali konsepsiyasiga to‘liqroq aniqlik kiritish uchun jismoniy va inson kapitali o‘rtasidagi farqni ajratish talab etiladi. Kapitalning bu ikki turi muayyan darajada, ayniqsa kelajakda foyda olish uchun bugun mablag‘ sarflash masalasida o‘zaro o‘xshashdir. Shu bilan birga inson kapitali o‘ziga xos noyob belgilarga egadir. Jismoniy kapitaldan farqli ravishda inson kapitali bevosita odamning o‘zi bilan bog‘liqdir. Erkin jamiyatda inson kapitalining egasi faqat shu insonning o‘zi bo‘lishi mumkin.

Kapitalning bu shakli ham, masalan uning egasi betob bo‘lsa qadrsizlanishi, vafot etsa butunlay yo‘qotilishi mumkin. Mazkur holat inson kapitaliga investitsiya kiritish jismoniy kapitalga investitsiya kiritishga qaraganda ko‘proq tavakkalchilikni talab etishidan dalolat beradi.

Inson kapitalini boshqalarga bera olmaslik ham uning egasiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Inson o‘z e'tiqodi, moyilligi, hayotiy qadriyatlardan kelib chiqqan xolda o‘z kapitalidan turli samaradorlik bilan foydalanishi mumkin. Amaliyotda aholida mavjud bo‘lgan inson kapitali zahirasi bilan uning mehnat bozorda foydalanilayotgani o‘rtasida katta tafovut bo‘lishi mumkin.

Ashyoviy kapital boylikning bevosita moddiy shakliga – binolar va inshoatlar, yer va boshqa tabiiy resurslar, dastgohlar, moddiy–tovar boyliklari zahiralariga egadir. Ashyoviy bo‘lmagan kapital o‘z moddiy shakliga ega bo‘lmasdan, jismoniy kapitalda mujamlashadi va ushbu kapital sifati yoki samaradorligini oshirishi mumkin. Kapital jamlanmasining bu ikki qismi o‘z navbatida insonlarda mujassamlashmagan kapital va inson kapitaliga bo‘linadi.

Odamlarda mujassamlangan ashyoviy kapital insonni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan, ya'ni bolalarni tarbiyalashga chiqimlardir. Iqtisodchi J. Kendrik noashyoviy inson kapitali qatoriga umumiy ta'lim va maxsus tayyorgarlik uchun, sog‘liqni saqlash va ish kuchi harakatlanishiga xarajatlarni kiritadi. Insonda mujassamlashmagan noashyoviy kapitalga ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar kiradi.

Inson kapitali nazariyasini shakllantirish, uni rivojlantirish, ilmiy jamoatchilik tomonidan e'tirof etilishiga T. Shuls ulkan hissa qo‘shgan. U birinchilardan bo‘lib inson kapitali tushunchasiga ishlab chiqaruvchi omil sifatida qaragan. Olim sanoat rivojlanishi va sanoat rivojlanishidan keyingi iqtisodiyotda inson kapitalining asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatidagi rolini anglab yetish uchun ko‘p ish qildi.

T. Shuls o‘zining “An'anaviy agrar sohasining transformatsiyasi” asarida qishloq xo‘jaligidagi texnologiyalarning roliga alohida e'tibor qaratgan. Uning fikriga ko‘ra, bu texnologiyalarning darajasi, eng avvalo fermerlar egallagan bilimlarga bog‘liqdir. Fermerlar bilimi darajasining pastligi hosildorlik o‘sishi va qishloq xo‘jaligi samaradorligi ortishi yo‘lidagi asosiy to‘siqlardan biridir.

T.Shulsning hismoblashicha, insonga investitsiya kiritishning asosiy natijalari odamlarda mehnat qobiliyatining ortishi, ularning jamiyatda samarali bunyodkorlik faoliyatini amalga oshirishi, salomat bo‘lishi va hokazolarda o‘z ifodasini topadi. U inson kapitali jamlanish va takror hosil qilinishga qodir deb hisoblagan. Olimning baholashicha, jamiyatda ishlab chiqarilayotgan jamlanma mahsulot umumiy hajmining to‘rtdan uch qismi inson kapitalini to‘plashga sarflanmoqda. Holbuki, XX asrdagi takror hosil qilishga doir ko‘pchilik nazariyalarda bu ko‘rsatkich to‘rtdan bir qismni tashkil etadi, deb ko‘rsatilar edi.

Inson kapitali nazariyotchilaridan G. Bekker inson kapitali tushunchasini birinchi bo‘lib mikrodarajada qo‘llay boshladi. U korxonadagi inson kapitalini inson ko‘nikmalari, bilim va mahoratining jamlanmasi deb belgilagan. Bunda u xodimlarni maxsus o‘qitish, ularda maxsus bilim va ko‘nikmalar hosil qilishga alohida ahamiyat bergan.

G.Bekkerning hisoblashicha, xodimlarning maxsus tayyorgarligi firmaning raqobat ustuvorligini shakllantiradi. Bu bozorlarda mahsulotlarning ma'lum va mashhur bo‘lishi, pirovard natijada firmaning nufuzi, nou-xausi va savdo belgisida o‘z ifodasini topadi. Xodimlarni maxsus tayyorlashdan, eng avvalo, firma va kompaniyalarning o‘zlari manfaatdor, shuning uchun ular buni o‘zlari moliyalashtiradilar.

Amerikalik iqtisodchi oliy ta'limdan olinadigan qo‘shimcha daromadni quyidagi tarzda belgilagan: kollejni tugallaganlar ishlab topgan daromaddan o‘rta ma'lumotga ega xodimlarniki ayriladi. Ta'limga chiqimlar ham ta'lim olish uchun bevosita xarajatlar, ham muqobil chiqimlar – o‘qish davrida boy berilgan daromadlardir. Uning xisoblab chiqishicha, ta'limga investitsiyalar yiliga taxminan 12,0 – 14,0 % miqdorida foyda keltiradi.

Mazkur tadqiqotlarning amaliy ahamiyat shundan iboratki, G. Bekker inson kapitaliga investitsiyalar rentabelligining miqdorini aniqladi va uni AQSh dagi ko‘pgina firmalarning rentabelligi bilan taqqosladi. Xususiy ta'lim muassasalari sonining ko‘payishi, qisqa muddatli seminarlar va maxsus kurslar tashkil etadigan konsalting firmalari faoliyatining kengayishi natijasida ta'lim faoliyatining xususiy sektordagi rentabellik darajasi tijorat faoliyatining boshqa turlari rentabelligi darajasidan 10,0 – 15,0 % ortiq ekanligini ko‘rsatdi.

Jamlanma ishlab chiqarish tarkibida alohida inson kapitali kategoriyasini ajratib ko‘rsatish uni aniqroq tarkibiy tahlil qilish imkonini beradi (2.8-rasm).

Amerikalik iqtisodchi I. Ben-Poratning tasniflashiga ko‘ra, inson kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:

1) inson kapitalini yaratishda ishtirok etayotgan odamlarning sifat xususiyatlari va qobiliyati;

2) bozorda taklif etilayotgan hamda boshqa ashyovlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishga kiritilgan kapital qismi.

G. Bekker tomonidan, shuningdek “maxsus inson kapitali” tushunchasi ham muomalaga kiritilgan. Bu kategoriya “umumiy inson kapitalidan” farqli ravishda maxsus tayyorgalik natijasida egallangan hamda faqat o‘zining korxonasi uchun ishlab chiqarishda manfaat keltiradigan bilimlar va ko‘nikmalar jamlanmasidir.

S. Fisher: “Inson kapitali insonda mujassamlashgan daromad keltirish qobiliyati mezonidir. Inson kapitali tug‘ma qobiliyat va iste'dod, shuningdek olingan ta'lim va malakadan iborat” deb ko‘rsatgan.

Ayrim olimlar inson kapitali tarkibiga uning egasining ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etish imkoni nuqtai nazaridan yondashadilar. Jumladan O. Nordxog quyidigilarni ta'kidlaydi: “Tahlil etish nuqtai nazaridan, bir tarafdan, xodimlarning solig‘i va malakasini, ikkinchi tomondan, ularning motivatsiyasi va firmaga sodiqligini farqlash foydalidir. Dastlabki ikki unsur alohida bir xodimning topshiriqni bajarish, ya'ni mehnat qilish bo‘yicha asosiy qobiliyatini tashkil etadi. Inson kapitalining keyingi ikki unsuri esa mazkur xodim o‘z malakasiga ko‘ra, ishda qanday faoliyat olib borishini aks ettiradi. Qobiliyat va xohish birgalikda mazkur xodimning mehnatga qobiliyatini shakllantiradi”.

I.V. Ilinskiy inson kapitali ta'lim kapitali, sog‘liq kapitali va madaniyat kapitalida iborat deb hisoblaydi.

Inson kapitali tarkibini kengroq tahlil etish uchun funksiyaviy yondashuv prinsipini hisobga olish lozim. Funksiyaviy yonaoshuvning metodologik prinsipi hodisani faqat uning ichki tarkibi bo‘yicha emas, balki uning funksiyaviy maqsadi, pirovard foydalanish maqsadi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqishni talab etadi.

Rossiyalik iqtisodchi S.A. Dyatlov ushbu prinsip bo‘yicha inson kapitali investitsiyalar natijasida shakllantirilgan va inson tomonidan jamlangan sog‘lik, bilimlar, ko‘nikmalar, qobiliyat, motivatsiyaning muayyan zahirasidir degan fikrni bildiradi. Bu zahira ijtimoiy ishlab chiqarishning u yoki bu sohasida maqsadga muvofiq foydalanar ekan, mehnat unumdorligini va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi, bu bilan mazkur insonning ish haqi (daromadi) ko‘payishiga ta'sir ko‘rsatadi.

V.T. Smirnov va I.V. Skoblyakova esa inson kapitalini alohida inson, alohida korxona yoki korxonalar guruhi darajasida baholash lozimligini ko‘rsatadilar.

Inson kapitalini tahlil etish va ular turlariga turlicha yondashuvlarni umumlashtirish bu iqtisodiy kategoriyani 2.7-rasmda aks ettirilgandek tassavur etish imkonini beradi:

1. Madaniy-ahloqiy kapital. Xodimning obro‘si, firmaning nufuzi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari kabi juda muhimdir. Ma'suliyat, halollik, va'daning ustidan chiqish amaliy munosabatlarda nihoyatda qadrlanadi. Sotsiologiya fanlari doirasida madaniy-ahloqiy kapital intellektual qobiliyat, bilim, maxorat, ko‘nikmalar, ahloqiy sifatlar, malaka jamlanmasini ifoda etadi.

2. Salomatlik (biofizik) kapitali. Jismoniy kuch, chidamlilik, ishchanlik, mehnat faoliyatining davomiyligi har bir inson uchun har qanday ishlab chiqarish faoliyatida juda muhimdir. Salomatlik kapitali inson kapitalining ajralmas qismi bo‘lib, unga investitsiyalar kiritish xodimlar kasallanishining kamayishi hisobiga mehnat qobiliyatini saqlab qolishda o‘z ifodasini topadi.

3. Mehnat kapitali. Mehnat qanchalik murakkab bo‘lsa, xodimning malakasi, bilimi, tajribasi, va ma'suliyatiga talab ham shu qadar yuqori bo‘ladi. Malakali mehnat oddiy mehnatga qaraganda samaraliroqdir, shuning uchun unga yuqoriroq xaq to‘lanishi kerak. Korxonalarda mehat kapitali malakali xodimlarning mehnatida mujassam bo‘lib, ularning salmog‘i qo‘llaniyotgan texnologiyaga bog‘liqdir.

4. Ta'lim kapitali. U tajriba, mehnat ko‘nikmalari va eng muhimi bilim to‘planishi natijasida butun hayot davomida shakllanib boradi. Ta'lim malakali xodimlarni takror hosil qilishning asosiy vositasi hisoblanadi.

5. Intellektual kapital. Intellektual faoliyatning mahsuloti muallifning mutlaq mulki sifatida mualliflik huquqi bilan patentlanadi va mustahkamlanadi. Bu kapitaldan iqtisodiyotda qanday foydalanish yo‘nalishlarini va shakllarini belgilash huquqi muallifga tegishlidir. Intellektual mulk ob'ektlari xo‘jalik aylanmasiga korxonalarning moddiy aktivlari sifatida jalb etiladi hamda ularning, shuningdek ushbu aktiv egalarining daromadlarini ko‘paytiradi.

6. Tashkiliy-tadbirkorlik kapitali. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish yoki korxona personalini boshqarish uchun tashkilotchilik qobiliyati, yuksak mas'uliyat, ishbilarmorlik, yangilikka intilish, tejamkorlik, iroda, oqilona tavakkalchilik qilish talab qilinadi. Ana shu kapital – nou-xau, tijorat sirlariga ega bo‘lish ularni tashkiliy-tadbirkorlik kapitaliga aylantirish imkonini beradi. Ishbilarmonlik darajasi xususiy va nazorat qilinadigan kapital miqdorida o‘z ifodasini topadi. Bu esa kichik, o‘rta va yirik biznesni ajratib ko‘rsatish imkonini beradi.

Yuqorida qayd qilingan inson kapitalining turlari mazkur iqtisodiy kategoriyaning ajratib berilmaydigan turlariga taaluqlidir.