«ijtimoiy-madaniy faoliyat» kafedrasi «ijtimoiy madaniy faoliyat tarixi va nazariyasi» fanidan

Inson kapitaliga oid iqtisodchi olimlarning qarashlari

Iqtisodchi olimlar	Iqtisodchi olimlarning inson kapitaliga oid iqtisodiy qarashlari	Iqtisodiy qarashlarning o’ziga xosligi
A. Smit (1723-1790)	Ishlab chiqarish hajmining ortishi avvalo hodimning salohiyatiga bog’liq, keyingi navbatda esa hodimning ish qurollari bilan qurollanganligidir.	Insonlarning indi-vidual xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan va ushbu omil mehnat unumdorligi bilan bog’langan.
T. Shults (1902-1998)	Kambag’al insonni farovonligini oshirish, yerga, texnika vositalariga emas, balki bilimi bilan bog’liq.	Insonlarning bilimi darajasi ularning daromadlari darajasiga bog’langan.
E. Denison (1915-1992)	Inson kapitaliga yo’naltirilayotgan xarajatlar faktori birlamchi omil emas, balki ularning natijaviy sifat ko’rsatkichlari iqtisodiy o’sishning asosiy omillaridan biridir.	Inson kapitalini rivojlantirishga sarf-lanayotgan xarajatlar-ning natijaviyligiga e’tibor qaratilgan.
G. Bekker (1930-2014)	Umumiy ta’lim barcha firmalar uchun bir xil foydali bo’lib, ishchilarning mehnat unumdorligini oshiradi, maxsus ta’lim esa o’qishni ta’minlayotgan firma unumdorligini oshirishga xizmat qiladi va bu boshqa o’qish shaklidan ustunlikka ega bo’ladi. Raqobat sharoitida ish haqining  darajasi yuqori unumdorlikka qarab belgilanadi va barcha firmaga tegishlidir. Shu sababli firma sof “umumiy ta’lim” ortiqcha sarf-xarajat tarafdori bo’lmaydi.	Insonlarning kasbiy layoqati va mutaxasislik darajasi raqobat sharoitida ustunlikning asosiy omillaridan etib ko’rsatiladi.
S. Fisher (1943 yil)	Insonga daromad olib kelishi mumkin bo’lgan qobiliyat inson kapitalidir. Inson kapitali tug’ma qobiliyat, talant va shu qatorda o’rganilgan (orttirilgan) kabi klassifikatsiyalashuvga (tasnif) ega.	Inson kapitali shaklla-nishida ichki (tug’ma) va tashqi (hayoti davomida orttirilgan) omillar-ning roli va ahamiyati yoritiladi.

Demokratik huquqiy davlat va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish yo’lidan bosqichma-bosqich, qatiy hamda izchil odimlamoqdamiz. Har birimiz bu ezgu yangilash jarayonlaring qaysidir jihatdan bevosita ishtirokchilari hisoblanamiz.

Konstitutsiyamiz dunyodagi ko’pgina rivojlangan davlatlar Konstitutsiyalaridan ijtimoiy yo’nalganligi, inson manfaatlarini bir tomondan kuchli himoya qilishi, ikkinchi jihatdan esa inson salohiyatlari, orzu-intilishlarini samarali ro’yobga chiqarish imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Asosiy Qonunimizda Prezidentimiz haqli ravishda ta’kidlaganlaridek, dunyoviy ne’matlar ichida eng ulug’i – inson degan g’oya o’zining yaqqol ifodasini topadi va shu asosda “fuqaro-jamiyat-davlat” o’rtasidagi o’zaro munosabatlarda inson manfaatlarining ustuvorligi o’zining oqilona huquqiy yechimini topdi.

Istiqlol yillarida yurtboshimiz I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan “inson va davlat munosabatlarida inson manfaatlari ustuvor bo’lishi shart”, “jamiyatdagi har qanday yangilanish, har qanday o’zgarish, avvalo, inson uchun uning hayotini farovon etish uchun amalga oshirilmog’i darkor”, “inson – islohot uchun emas, islohot – inson uchun xizmat qilishi kerak”, degan g’oyalar to’la ro’yobga chiqarildi.

Istiqlol yillarida Davlatimiz jamiyatga xizmat qilishga yo’naltirilgan tizimga ega bo’ldi. Konstitutsiyamizning 2 – moddasida “Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat av fuqarolar oodida mas’uldilar”, deb qayd etilishi fikrimizning dalilidir. 14-moddada “Davat o’z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko’zlab, ijtimoiy adolat va qonuniydik printsipari asosida amalga oshiriladi”.

Kuchli fuqarolik jamiyatining muhim jihatlaridan biri - odamlarning davlat tuzilmalari bilan o’zaro aloqalari bevosita, ya’ni, individual yondoshuv tarzida emas, balki, bu munosabatlarning asosan bilvosita, ya’ni, jamoat tashkilotlari orqali amalga oshirilishidir. Istiqlol yillarida mamlakatimizda jamoat tuzilmalari tashkil etilishi jarayonlarini har tomonlama rag’batlantirish, aholini imkon qadar ko’proq korporativ asoslarda birlashuvini ta’minlash bilan birga, davlat tuzilmalarining faoliyati ustidan tizimli jamoat nazoratini yo’lga qo’yishdan iborat yalpi ijtimoiy harakatga ham asos solindi.

Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish yo’lida avvalboshdanoq asosiy ustuvor yo’nalishga aylangan masallar-tinchlik va barqarorlik saqlash, millatlararo hamjihatlikni asrash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish, iqtisodiyotni tubdan isloh etish, milliy armiyani shakillantirish, sud-huquq tizimini yangi asosda barpo etish, inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, ijtimoiy- siyosiy hayotni erkinlashtirish, aholi salomatligi, ilm-fan, ta’lim-tarbiya, madaniyat va sport jabhalariga etibor qaratish, jahon hamjamiyatidan munosib o’rin egallash kabi ko’pdan-ko’p dolzarb vazifalar mustaqilligimizning poydevori qo’yilayotgan o’sha davrda Yurtboshimizning chiqishlarida har tomonlama o’z ifodasini topa boshlagan edi.

Fuqarolik, adolatli jamiyat tushunchalari yaxlit, bir butun tushunchalardir. Inson huquqi davlat huquqidan ustuvorligi tamoyili biz uchun asosiy omilga aylanishi lozim. Demak, adolatli jamiyatda inson – shu jamiyat fuqarosining huquqi, shani, qadr-qimmati qadrlanadi, qonun-qoidalar vositasida qattiq himoya qilinadi. Va bu tabiiyki, o’z-o’zidan yohud darrov paydo bo’lmaydi. Bu avvalo «Xalqning qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligi, hukumat qarorlari xalq tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolarning davatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishiga bog’liq. Fuqarolik jamiyatini shu jamiyat fuqarolarining o’zlari shakllantiradilar.Bu jarayonda ularning huquqiy bilimi, tarbiyasi, madaniyati va ongi qay darajada ekanligi bilan belgilanadi.

Inson kapitali uchta omil bilan yanada aniqroq o‘z ifodasini topadi. Ular jismoniy, ijtimoiy va iqtisodiy omillardir. Inson faoliyatining tub negizi uning salomatligi, ya'ni jismoniy yetukligi bilan yuzaga keladi. Shundan so‘ng, zamon va makon bo‘yicha o‘zgarishlarga nisbatan o‘zining tasavvurini shakllantiradi hamda shu orqali ma'lum ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. Binobarin, bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan shaxs iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonlarida o‘z mehnati bilan ishtirok etib, iqtisodiy qiymatlar yaratadi.

Shu boisdan, inson kapitalini o‘zida ifoda etuvchi ushbu omillarning rivojlanishiga sharoit yaratib beruvchi sohalarni takomillashtirish muhim, deb hisoblaymiz.

2014 yilda chop etilgan “Inson taraqqiyoti rivojlanish indeksi” (Human development index) hisobotida 187 mamlakatning ushbu ko‘rsatkich asosidagi reytingi e'lon qilindi. Ushbu ro‘yxatda O‘zbekiston 116 (koeffitsient 0,661ga teng bo‘lib, o‘tgan yilga nisbatan 0,4 birlikka oshgan) o‘rinda qayd etildi.

Ko‘rinib turibdiki, BMTning e'lon qilgan hisobotlari doirasida mamlakatimizda inson kapitalini rivojlantirish tadbirlarini oshirishni taqozo qilmoqda.