«Ijtimoiy-gumanitar fanlar, jismoniy madaniyat va sport» kafedrasi

SESKANUVCHANLIK VA TROPIZMLAR
Biz Yuqorida ko‘rib o‘tgan SESKANUVCHANLIK o‘simliklardan tortib hayvonlargacha mavjud. Seskanuvchanlik tirik organizmlarning biologik ahamiyatga ega bo‘lgan (biotik) ta’sirlarga javob qaytarish qobiliyatidir. Sodda, bir hujayrali tirik organizmlardayoq elementar seskanuvchanlik xususiyati bo‘lib, ular tashqi muhit ta’siriga harakat bilan javob qaytaradilar.
Biotik omillarga maxsus harakatlar bilan javob qilish usullariga TROPIZM yoki TAKSISlar deb ataladi. Tropizmlar har xil bo‘ladi: fototropizm - tirik organizmning yoruѓlik ta’siri ostida harakatga kelishi; termotropizm - tirik organizmning issiqlik ta’siri ostida harakatga qilishga moyilligi; xemotropizm - tirik organizmning ma’lum fizik-ximiyaviy muhitni tanlab olishga bo‘lgan moyilligi; topotropizm - tirik organizmning mexanik qo‘zgatuvchi ta’siri ostida harakatga kelishi va h.k. O‘simliklar olamida aks ettirishning biologik shakli faqatgina tropizmlardan iborat.
Hayvonlarda ta’sirlanishning yangi turi - SEZUVCHANLIK yuzaga kelgan. Seskanuvchanlikdan sezuvchanlikka o‘tish boshqacha hayot tarixi bilan boѓliqdir.
A.N.Leontevning gipotezasiga ko‘ra, sezuvchanlik "genetik jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta’surotlar bilan boѓlovchi, organizmni muhitda mo‘ljal olishga yordam beruvchi, signallik vazifasini o‘tovchi ta’sirlarga javob ta’siridan bo‘lak narsa emas".
Yuksak tashkil topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi organlari (a’zolari) tarkib topadi. Narsalarning aslida befarq, ya’ni organik ehtiyojlarni qondirmaydigan belgilari (hidlari, shakllari, ranglari) signallik ahamiyatiga ega bo‘ladi. SHu sababdan hatto eng sodda hayvon ham ma’lum sharoitda faqat biotik qo‘zgatuvchilarga emas, balki ayni shu konkret vaziyatda biotik qo‘zgatuvchining paydo bo‘lganidan signal beruvchi abiotik, indifferent qo‘zgatuvchilarga ham javob bera boshlashi mumkin.
YAshash usulining o‘zgarishi bilan ko‘p hujayrali organizmlarda tanalarining tuzilishi ham murakkablashib boradi, ma’lum turdagi qo‘zѓatuvchilarni aks ettiruvchi maxsus organlar - SEZGI ORGANLARI rivojlanadi, AKS ETTIRISH SHAKLLARI ham anchagina murakkablashadi.
Nerv tizimi taraqqiyoti nerv tizimi taraqqiyoti, sezgi organlarning taraqqiyoti bilan, hayvonlarning hayot kechirishi tarziga moslashuvchanlik, ijro qiluvchanlik bilan birga, axborot olish jarayonida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari taraqqiyoti bilan mustahkam boѓlangandir.
Hayvonlar olamida aks ettirishning turli xildagi barcha shakllari orasidagi umumiylik va ularning hatti-harakatlarining mexanizmlarini hisobga olgan holda hayvonlarning INSTINKTIV harakatlari, KO‘NIKMALAR va AQLIY (intellektual) hatti-harakatlari farqlanadi.