«Ijtimoiy-gumanitar fanlar, jismoniy madaniyat va sport» kafedrasi

INSTINKTLAR
Instinktlar hayvonlar hatti-harakatlarining murakkab, tuѓma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda cho‘p, loy tanlashi, o‘rgimchaklarning to‘qish san’ati. Asalari o‘z kataklarida go‘yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan quradi. Bundan tashqari asalarilarda bir-biriga xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar bir qator moslashuv harakatlari tizmasidan iborat. Bir harakatning tugallanishi boshqa harakatni vujudga keltiradi. Instinktiv harakatlar yuzaki kuzatganda o‘zining "maqsadga muvofiqliligi" bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu "maqsadga muvofiq" hatti-harakatlarda maqsadni anglashni uchratmaymiz. Instinktlar ma’lum tashqi qo‘zѓatuvchi(lar)ning ta’sir ko‘rsatishiga javob tariqasida yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli o‘zgarmaydi, lekin bu harakatning bironta muxim qismi o‘zgarib qolsa, u har gal maqsadga muvofiqligini yo‘qotadi. Masalan, agar asalarilarning asal saqlash uchun yasalgan uyalarini orqa tomonidan qirqib qo‘yilsa (ya’ni tagi teshib qo‘yilsa), bunday holda asalari ma’lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo‘lsa ham, uyaning oѓzini ustki tomondan mum bilan berkitib qo‘ya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdirlar. SHuni qayd qilib o‘tish kerakki, garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizlarga xos bo‘lsa ham, lekin ularni amalga oshirish alohida organizmlarda biroz boshqacharoq bo‘ladi. Instinktiv hatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har xil tarzda amalga oshirilishi yashash sharoiti keskin o‘zgargan holda organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi.
KO‘NIKMALAR Yuksak taraqqiy etgan hayvonlar hayotida, xususan sut emizuvchilarda hatti-harakatning yanada aynanroq aks ettirishga yordam beruvchi yangi, ildamroq shakllari ko‘proq rol o‘ynaydi. Bular - ko‘nikmalar (harakatning individual tarzda orttirilgan shakllari). Ko‘nikma deganda hayvonlarda shartli boѓlanishlar asosida yuz beruvchi va avtomatik ravishda sodir bo‘luvchi harakatlar tushuniladi. Instinktlar singari ko‘nikmalar ham taraqqiyotning turli bosqichlarida uchraydi. Lekin yaqqol ifodalangan ko‘nikmalarni faqat bosh miyaning po‘stiga ega bo‘lgan hayvonlardagina ko‘rish mumkin.
Hayvonlar ko‘nikmalarining tarkibiga kiruvchi harakat elementlari hayvon mansub bo‘lgan turning tajribasini qayta tiklovchi tuѓma harakatlardan ham takrorlash jarayonida mustahkamlangan tasodifiy harakat namunalaridan iborat bo‘lmoѓi mumkin. Hayvonlarda hosil qilingan (bo‘lgan) ko‘nikmalar sharoit murakkablashishi yoki o‘zgarishi bilan o‘zi ham o‘zgarishi, yangi, o‘zgartirilgan sharoitga ko‘chishi mumkin. Ko‘nikmalar bir-birlaridan muxim jihatdan farq qilishlari mumkin: bir holatda ko‘nikmalar o‘zlarining avtomatizmlariga ko‘ra instinktlarga yaqinlashsalar, boshqa bir holatda intellektual harakatlarga yaqinlashadilar.