“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

“Maqsadga muvofiq bog’lanish” nazariyasi 
jalb etiladi. Taxmin qilinadiki, qaror 
qabul qilishda stantdart mantiqiy tasdiqlarni qo’llash emas, balki ko’p obrazli evristikadan 
foydalanish tushuniladi. 
Evristika - bu axborotni qayta ishlash va xulosalar shakllantirishda turli xil mantiqiy 
fikrlardan foydalanuvchi mulohaza usulidir. Bunday yondashuvda iqtisodiy qarorlar maqsadga 
muvofiqlik usuli yordamida qabul qilinadi, degan iqtisodchilarning boshlang’ich tasavvuri o’z 
navbatida oqilonalik taxminlari haqidagi psixologik tasavvurlarga o’rinni bo’shatib beradi. Bu 
yerda iqtisodiy modellarning beqaror ekanligi aniqlanadi; muqobil variant sifatida ishlab 
chiqarish xarajatlari va olinadigan foyda o’rtasidagi nisbatni hisoblab chiqish o’rniga “real 
psixologik” tahlillardan foydalanish taklif etiladi.
108
 
Iqtisodiy psixologiya shakllanishiga sabab bo’lgan eng muhim nazariyalardan biri 
“Ko’rsatma va qaror qabul qilish nazariyasi”
dir. Keyingi paytlarda olib borilgan ijtimoiy-
psixologik izlanishlar doirasida “istaklarni shakllantirish davomida ko’rsatmalarning tutgan roli” 
masalasi tadqiq etilgan bo’lib, bu ishlar J.Katona dasturining yangicha zamonaviy o’qilishiga o’z 
ta’sirini ko’rsatdi. Ushbu mazmundagi eng ta’sirchan yondashuv - 
Adzen 
va
 
Fishbeyn
(Ajzen 
and Fishbein, 1980)
109
tomonidan taklif etilgan 
“Asosli harakatlar nazariyasi”
hisoblanadi. 
Mualliflarning fikricha, u yoki bu tarzda harakat qilish istagini shakllantirishda me’yoriy e’tiqod 
va ko’rsatma elementlarning qarama-qarshiligi kuzatiladi. Inson xarajatlar foydadan oshib 
ketadigan yoki ahamiyatga ega bo’lgan boshqa shaxslar tomonidan norozilik bildirilishi 
kutiladigan hollarda o’z ko’rsatmalarini amalga oshirish borasida izchil emaslikka yo’l qo’yishi 
mumkin.
Asosli harakatlar nazariyasida biron narsani xarid qilish istagi xaridning ahamiyati va 
buning boshqalar tomonidan qanday baholanishi bilan belgilanadi. Asosli harakatlar nazariyasi 
erkin tanlovli tadqiqotlarga umumiy yondashuv sifatida o’zining psixologik jihatdan yaroqli 
ekanligini isbotlab berdi. U iqtisodiy qaror qabul qilishga ko’plab ko’rsatmaviy, iqtisodiy va 
ijtimoiy holatlarning ta’sirini hisobga olishi mumkin, deb biladi.
Bunday yondashuvning asosiy qimmati mavjud imkoniyatlardan birini tanlashga ta’sir 
108
Psixologiya. Uchebnik. / Pod. red. A.A. Krilov. – M.: “PROSPEKT”, 1998. C. 548 
109
Psixologiya. Uchebnik. / Pod. red. A.A. Krilov. – M.: “PROSPEKT”, 1998. C. 545.

---

ko’rsatuvchi omillarni aniqlash hisoblanadi. Adzen va Fishbeynning ta’kidlashicha, xaridorning 
xohish-istagiga shunday yondashish kerakki, bu qaror qabul qilishning shakllaridan biriday 
bo’lsin, ya’ni:
73-rasm