Ii bob. Moddalarning hosil bo`lishi haqidagi dastlabki ta`limotlar

 

 

                    Jobir  ibn  Xayyom 

O`z  zamonasining  eng  iqtidorli  va  shuhrat  qozongan  arab 

alkimyogari  Abu  Abdulloh  Jobir  ibn  Xayyom  Kufa  (hozirgi 

Mashhad,  Iroq)  shahrida  tug’ilgan.  VIII-IX  asrlarda  yashagan 

bu  qomusiy  alkimyogar  olim  (721-815  yy.)  matematika, 

tabobat, kimyo fanlari bilan ham shug’ul-langan. Buyuk alloma 

Jobir  ibn  Xayyom islom davlati rivojlanishining eng gullagan 

yuqori cho`qqilariga erishgan zamon – xalifa Xorun ar-Rashid hukmronligi davrida 

yashab  ijod  qildi.  Metallar  transmutatsiyasi  san`atini  u  imom  Ja`far  as-Sodiq 

rahbarligida  o`rgandi.  SHuni  alohida  qayd  qilish  lozimki,  islom  dunyosi  olimlari 

kimyo  fanining  rivojlanishi  faqat  nazariy  bilimlar  majmuasi  bo`lmasdan,  balki 

eksperimental  tadqiqotlar  bilan  birgalikdagina  yuqori  samara  berishini  yaxshi 

anglaganlar.  Bir  qator    amaliy  kimyo  tadqiqot  usullarini  takomillashtirib,  kerakli 

jihozlar, uskunalar, isitish pechlari va shisha idishlari tayyorlashni kashf qilganlar. 

Zamondoshlarining  ko`rsatishicha,  Jobir    ibn    Xayyom  quyidagi  asarlarning 

muallifidir:  “Mukammallik  majmuasi”,  “Isitish  pechlari  haqida  kitob”,  “Qirollar 

kitobi”,  “Hukmronlik  haqida  risola”,  “Og’irliklar  haqida  kitob”,  “Simob  haqida”, 

“Bir yuz o`n ikki kitobi”. Uning eng buyuk asarlari hisoblangan “Etmishlar kitobi” 

1927  yilda    va  “Zaharlar  haqida”  nomli  qo`lyozmasi  1958  yillarda  Qohira  va 

Istambul  shaharlaridagi  kutubxonalar  arab  qo`lyozmalari  orasidan  tasodifan 

topilgan.  Bu  kitoblar    Jobir  qo`lyozmalarining  asl  nusxasi  hisoblanadi.  Ikkinchi 

asarning bir nusxasi Pokistondagi Qarachi kutubxonasida saqlanmoqdi.  Bu alloma 

Evropa  adabiyotlarida    Geber  nomi    bilan  mashhur  bo`lib,  Aristotelning  to`rt 

---

 

64 

unsur-stixiyalar  haqidagi  ta`limotiga  asoslangan  holda    simob-oltingugurt  barcha 

elementlar asosi degan “nazariyani” yaratdi. Metallarning paydo bo`lishi haqidagi 

simob–oltingugurt  nazariyasini ham Jobir  ibn  Xayyom yaratgan. O`sha zamonda 

yozilgan  alkimyoviy  traktat-risolalardan  farqli  o`laroq  uning  asarlari  oddiy 

haydash,  quruq  haydash,  eritmalar  tayyorlash,  qayta  kristallash,  nitrat  kislota, 

kumush  nitrati,  novshadil,  sulema  olish,  metallarni  suyuqlantirish  kabi  kimyoviy 

amallarni  aniq  bayon  qilgan.  Alohida  ta`kidlash  lozimki,  simob-oltingugurt 

nazariyasi  o`z  zamonasining  eksperimental  tajribalari  kelib  chiqqan  xususiy 

natijalarini  nazariy  jihatdan  umumlashtiradi,  yaxlit  chuqur  xulosalarga  kelganligi 

bilan u qadimiy naturfalsafa ta`limotidan ijobiy farq qiladi. 

 

 Jobir  ibn  Xayyomning fikricha, er qa`rida ikki xildagi bug’lanish mavjud; 

ammo  quyosh  nuri  ta`sirida  er  yuzidagi  suvning  bug’lanishi  bundan  mustasno, 

chunki u sovuq va ho`ldir:  

 

a)  quyosh  nuri  ta`sirida  suvning  bug’lanishi  Er  ostida,  u  issiq  va  quruq 

bo`lib, undan simob bunyod bo`ladi, bu bug’ to`rt muhim sifati bilan ajralib turadi: 

namlik, sovuqlik, quruqlik va issiqlik belgilari; 

 

b) Er qa`ridan ko`tariladigan quruq tutun oltingugurtni xosil qiladi, 

 

- simob − metallar onasi; 

 

- oltingugurt − metallar otasi, 

          Ular er qa`rida birikib turli oddiy metallarni (simob, qo`rg’oshin, mis, qalay, 

va  temir)  hosil    qiladi,  faqat  oltin  va  kumush  oltingugurt  va  simobning  etuk 

nisbatda  birikishidan  nihoyatda  toza  holda  olinadi,  ularni  er  qa`rida  olish  juda 

qiyin, chunki oltinning zichligi simob zichligidan katta. Uni olish uchun simob va 

oltingugurtdan  boshqa  zichligi  juda  katta  bo`lgan  substantsiya  kerak.  SHuning 

uchun  ham  sof  oltin  olish  uchun  uning  hosil  bo`lishini  “tezlashtiruvchi”  modda 

qo`shilishi kerak.  

---

 

65 

 

 

23-rasm. SHarq alkimyogarlari  laboratoriyasi  ishchi jihozlari. Jobir ibn 

     Xayyomning  1702 yilda qayta tiklangan “Buyumlarni o`rganish”   

     risolasidan olingan. 

 

 

Qadimgi  tushunchalarga  qaraganda  bu  modda  quruq  poroshok  xolida 

bo`ladi.  YUnonlik  faylasuflar  bu  moddani  xerion  arablar  al-iksir    (eliksir  degani 

“quruq”  ma`nosini  anglatadi)  deb  atashgan  bo`lsa,  va  nihoyat,  evropaliklar  tilida 

eliksir  degan  shaklga  aylandi.  Evropada  bu  birikmaning  nomini  boshqacha