Ii bob. Golland va inglizlarning yaponiyaga kelishi

Xirado orolida savdo punktining ochilishi. Savdoni rivojlantirish uchun boshqa sharqiy mamlakatlarda yashaydigan gollandlar bilan aloqa o‘rnatish zarur bo‘lgan. Ammo Tokugava Ieyasu Adamsga yoki biron bir gollandga Yaponiyani tark etishiga yo‘l qo‘ymagandi. Ammo baribir keyinchalik Adams o‘z vatandoshlarini topish uchun ikki gollandiyalikning Sharqiy Hindistonga ketishiga ruxsat berishga muvaffaq bo‘ladi. Bular “Lifde” sardori Jeykob Kuakernak va Melquior van Santvort edilar. 1605-yilda Ieyasu ularga Gollandiyani Yaponiya bilan savdo qilishga taklif qilgan maktubi bilan Siam oroliga suzib ketishadi. U yerda Gollandiya savdo punktlaridan birini tashkil etishga muvoffaq bo‘lishadi.
Kapitan Yakob Speks boshchiligidagi birinchi gollandiyalik savdo kemalari 1609-yil iyul oyida Xirado oroliga yetib borguniga qadar yana 4 yil o‘tdi. U yerda Gollandiyaning yangi savdo punkti ochildi. Garchi ularga Edo yaqinidagi Uraga shahri taklif qilingan bo‘lsa-da, gollandlar Xiradoni aniq sabab bilan tanladilar. Savdoda ularning asosiy raqiblari bo‘lgan portugallar bu shaharda yo‘q edilar. Bundan tashqari, gollandlar mahalliy Matsura Shigenobu daymyosi tomonidan qo‘llab-quvvatlanilishga erishishdi.
Tokugava Ieyasu ruxsati bilan gollandlarga barcha port shaharlarida savdo qilish huquqi berildi. Ammo bakufu mamlakatdan missionerlarni chiqarib yuborish siyosatiga tobora ko‘proq diqqatini qaratganligi sababli, chet elliklar bilan savdo ham bir qancha cheklovlarga duch keldi. Bakufu hukumati tomonidan tashqi savdo ustidan nazorat o‘rnatishga intildi. 1613-yildan keyin yevropaliklarga faqat Nagasaki va Xiradoda savdo qilishga ruxsat berildi. 1639-yildan beri gollandlar Yaponiya bilan savdo aloqalarini olib borgan yagona Yevropa davlatiga aylandi.¹⁶

4.2 Xirado orolidagi Gollandiyalik savdo punkti

1631-1636-yillarda Gollandiyaliklar Xirado orolidagi savdo faoliyatida katta qiyinchiliklarga duch kelishgan. Gollandiyaliklar savdo sohasida katta imtiyozlar olgan. Ammo Ieyasuning nabirasi Iemitsu yangi syogun tomonidan chet elliklarga munosabat keskin o‘zgardi. Endi ular qat’iy qoidalarga bo‘ysunishlari kerak edi. 1633-yilda ularga xom ipakni faqat belgilangan narxlarda sotish buyurilgandi. Shuningdek, boshqa tovarlarni faqat xom ipak narxlari aniqlangandan keyin sotish mumkinligi aytilgan. Savdo punkti rahbari Nikolas Kukebaker bu talabni e’tiborsiz qoldirmoqchi bo‘lganida unga jiddiy ogohlantirilish berildi. Savdo punktning yangi rahbari F. Karon (u 1639-1641-yillarda Xirado orolida yashagan. Uning “Yaponiyaning ta’rifi” kitobi 1734-yilda Rossiyada tarjima qilingan va bu Yaponiya haqidagi rus tilidagi birinchi kitobga aylangan edi) Edoga kelib, syogunga hurmat bajo keltirish uchun kelgandi, ammo uni yaxshi kutib olishmadi. Ko‘rinishidan, o‘sha paytdagi bakufu ma’murlari surgun qilish to‘g‘risidagi farmonni gollandlarga ham qo‘llash yoki qo‘llamaslik to‘g‘risida o‘ylashayotgandi. Ularga nisbatan salbiy nazarini Kyotoshi Seshidani tutgan edi, chunki u barcha xristianlar, dogmalardagi farqlarga qaramay, Yaponiya uchun xavf tug‘dirardi. Bundan tashqari, hukumat gollandlar va tozama ma’muriyatlari o‘rtasidagi aloqalardan qo‘rqardi.
1640-yilning avgust oyida gollandlar katta tosh omborini qurishni tugatdilar. Ammo afsuski, ularga nasroniylar taqvimiga binoan qurilish sanasi belgilab berilgandi. Nafaqat ushbu omborni, balki bunday yozuvlar mavjud bo‘lgan boshqa binolarni ham buzish to‘g‘risida farmon qabul qilindi.
Ammo gollandlarning muammolari shu bilan yakuniga yetmadi. Ular uchun yoqimsiz bo‘lgan bir qator buyruqlar 24-iyul kuni e’lon qilindi. Avvaliga portugaliyaliklar yashagan Nagasaki portidagi kichik, sun’iy ravishda to‘kilgan Dejima oroliga ko‘chish bo‘ldi. So‘ngra Tokugava davrida Nagasaki bakufuning bevosita nazorati ostida bo‘lgan shahri Edoga qayta ko‘chishga to‘g‘ri keldi. Fukuoka hokimligi harbiy kuchlari tomonidan navbatma-navbat qo‘riqlanardi. 1641-yilda gollandlar endi Sagaga ko‘chib o‘tishlari kerak bo‘ldi.
Dejima oroli juda kichik maydonga ega orol. Uning umumiy sathi 3969 metr ni tashkil etadi. Orol baland panjara bilan o‘ralgan edi, uning tepasida ikki qatorli temir pog‘onalar bor edi. To‘siqning g‘arbiy qismida darvoza bor edi. Ammo ular faqat gollandiyalik kemalarni tushirish va keyin yuk ko‘tarish uchun kelganlaridagina ochilishardi. Orol ​​atrofida ustunlar plastinka bilan yozilgan bo‘lib, yozuvlari orolga o‘tish taqiqlanganligini e’lon qilardi. Dejima qirg‘oq bilan kichik tosh ko‘prik orqali bog‘langan edi. Soqchilar hushyorlik bilan hech kim orolga ruxsatsiz kira olmasligi yoki chiqmasligi uchun kuzatib turishardi. Gollandlar orolning o‘zida joylashgan ikkita tor ko‘cha bo‘ylab yurishlari mumkin edi holos. Shaharga kirish uchun maxsus ruxsat talab qilingan edi. Yilda bir marta savdo punkti boshlig‘i bir hizmatkorlari bilan syogunga sovg‘alar topshirish va isbotlash uchun Edoga borar edilar.
1775-1776-yillarda Gollandiyalik savdo postida xizmat qilgan shved shifokori K.P.Tunberg yozishi bo‘yicha Dejima orolida kunlarini tugatishi kerak bo‘lgan yevropaliklar o‘zini tiriklay ko‘milgan deb hisoblashi mumkin edi. Shu kunlarni bir xilda yoritib beradigan faoliyat haqida biron bir ishora yo‘q edi:
“Xuddi Bataviyada bo‘lgani kabi, har kuni ikki ko‘chadan yuqoriga va pastga yurishdan iborat bo‘lgan piyoda ko‘chada sayrdan keyin biz hukmdorni oldiga tashrif buyuramiz. Odatda bu kechki tashriflar oltida boshlanib, o‘nda, ba’zan o‘n bir yoki o‘n ikki soatda tugaydi. Kechki hayot tarzi juda yoqimsiz, faqat bo‘sh vaqtini pashsha sanashdan tashqari qanday o‘tkazishni bilmaydiganlar uchun mos keladi.”¹⁷
Orolda turar joy binolari, omborlar, shuningdek mansabdor shaxslar, tarjimonlar va soqchilar uchun maxsus binolar joylashgan edi. Uyda 4 xona, oshxona va hojatxona bor edi. Barcha binolarning jihozlari Gollandiyaliklar tomonidan to‘lanar edi. Gollandlar orolda gulzor tashkil etishgandi, ularning kichik yordamchi xo‘jaligi: sigirlar, qo‘ylar, cho‘chqalar, tovuqlar ham bor edi. Ichimlik suvi Nagasakidan keltirilgan va uni alohida to‘lash kerak edi. Orolni ijaraga olish Gollandiyaliklarga 5.5 kg kumushga tushdi.
Orolda yashovchi gollandiyaliklar soni doimiy emas edi, lekin kamdan-kam holda 20 kishidan oshardi. Fabrikani rezident boshqarar edi. 1640-yildan keyin bakufu ma’murlari uni har yili yangisiga almashtirishni buyurdilar. Shuning uchun u yaponlar bilan juda do‘stona munosabatlar o‘rnatishga ulgurmasdi. Savdo shoxobchasi mavjud bo‘lgan butun davr mobaynida rezidentlar 162 marta o‘zgargan, ammo ko‘pincha bu lavozimda bo‘lgan odam tomonidan yana o‘zgartirilgan. Savdo punkti rahbarining yordamchisi bor edi. Bir yoki ikkita kotiblar, omborxona qo‘riqchisi, shifokor (bir yoki ikkitasi), feldsher, kutubxonachi (bir yoki ikkitasi), kutubxonachining yordamchisi bor edi. Savdo punkti tarkibiga shuningdek qurolchilar, kema duradgorlari, duradgorlar va qora tanli xizmatchilar bor edi.
Yaponiya tomonidagi mansabdor shaxslar va turli xil xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar soni Dejima orolida yashovchi chet elliklar sonidan sezilarli darajada oshib ketgandi. Faqat 150 ga yaqin tarjimonlar bor edi, ular gollandlarning yapon tilini o‘rganishga urinishlarini oldini olish uchun ishga yollanishgab edi. Yaponlarning hech biriga Gollandiyalik uyda yashashga ruxsat berilmagan. Bundan tashqari, Gollandlarni Yaponiyada ko‘mishga yo‘l qo‘yilmasdi. Dejima orolida ham, kemalarda ham diniy marosimlarni o‘tkazishga yo‘l qo‘yilmadi. Mahalliy hokimiyat organlari Yaponiya do‘konlari peshtaxtalariga diniy adabiyotlar etib bormasligini qat’iy nazorat qildilar. Yetib kelgan kemalar mahalliy hokimiyatning qattiq nazorati ostida bo‘lgan va dengizchilarga boshqa kemalarga tashrif buyurish taqiqlangan. Egoga tashrifi chog‘ida syogunga taqdim etilgan sovg‘alardan tashqari, gollandlar Nagasakidagi hokimiyat organlariga ham sovg‘alar berishlari kerak edi.
Yaponlar Dejima oroliga nafaqat suv, oziq-ovqat va kundalik buyumlarni, balki fohishalarni ham yetkazib berdilar. Ko‘priklarning birida “Faqat fohishalar uchun boshqa ayollarga kirish taqiqlanadi” degan yozuv bor edi.
Bunday mayda ko‘ngil ochish gollandlarning yolg‘izliklarini yoritish uchun qilingandi. Ularga Yaponiyaga xotinlari bilan kelishlari taqiqlangan edi. Fohishalarni orolni oziq-ovqat bilan ta'minlagan o‘sha savdogarlar etkazib berishgan. Ular yosh xizmatkorlar safida kelishardi. Qizni uzoq vaqt, bir yil yoki bir necha yil ushlab turish mumkin edi, lekin uch kundan kam bo‘lmagan. Xizmatlar uchun to‘lovdan tashqari, bu vaqtda gollandiyalik uni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashi, ya’ni ipak ko‘ylaklar, bosh kiyimlar, kamar va boshqa turli tuman tuxfalar berishlari kerak bo‘lgandi.
XVIII asrda gollandlarga Maruyama hududidagi Nagasakidagi ishratxonaga tashrif buyurishga ruxsat berildi. Ammo bu yerda ham ular kamsitildilar. Ular hizmat uchun kumushda 65 mommt to‘lashgandi, ammo xitoylik savdogarlar esa atigi 5 momme to‘lashgan.
Agar bola tug‘ilsa, yapon ayoliga farzandining otasi uyida hamshira sifatida yashashga ruxsat berilgan, ammo bola yapon deb hisoblangandi. U juda yoshligidan chet elliklar bilan aloqada bo‘lgan boshqa yaponlar singari cheklovlarga duch kelgan. Bolalarga birozgina mehr berildi - ular gollandiyalik otalari bilan belgilangan vaqtda uchrashishga ruxsat berilardi. Bundan tashqari, ularning otalari bolalariga moddiy yordam ko‘rsatib, ularning ta’lim olishlariga g‘amxo‘rlik qilishgan. Ko‘pincha otalar o‘sgan o‘g‘illariga Nagasakida yoki boshqa joylarda biron bir lavozimni egallashga yordam berishgan.
Gollandiyaliklar yana bir vazifani, ya’ni Edo shahridagi syogunga yillik sayohatlarni sabr bilan bajardilar. Ammo Gollandiyaliklar uchun Edoga yillik sayohatlar Yaponiya haqida ma’lumot olish, Nagasakidan tashqaridagi mamlakatni ko‘rish uchun yagona imkoniyat edi. Mahalliy aholiga o‘z mamlakatlarida yashovchi chet elliklar haqida ma’lumot olish imkoniyati berildi. Savdo punktida shifokor bo‘lib xizmat qilgan va 1691-1692-yillarda Edoda Gollandiyalik rezident bilan birga bo‘lgan nemis E. Kempfer tufayli o‘sha yillarda Yaponiya haqida qiziqarli ma’lumotlar va ushbu marosimning taqdimotiga hamroh bo‘lganlarning tavsifi hozirgacha yetib kelgan:
“Sayohatga oldindan tayyorgarlik ko‘rgan edik. Bugyo Nagasaki sovg‘alar masalasida qaror qildi. Uning fikriga ko‘ra ular ushbu tantanali tadbirga yetib kelishsa, ularni almashtirish kerak edi. Tarjimonlar va mansabdor shaxslar Nagasaki hokimiyati tomonidan tayinlangan. Missiya tarkibiga metsuke politsiyasi xodimlari ham kiritilgandi. Otlar va yuk ko‘taruvchilar yollangan. Yo‘lda talab qilinishi mumkin bo‘lgan hamma narsani - stollar, stullar, sharob, pishloq va boshqa g‘arb mahsulotlarini olib yurish kerak edi.”¹⁸
Sayohat odatda 90 kun davom etdi. Avval qayiqdan qayiqqa, so‘ngra Edoga boradigan katta yo‘lda harakat qilish kerak edi. Har kecha sayohatchilar mehmonxonada yoki mahalliy amaldorning uyida tunab qolishardi. Sayohat davomida gollandlarga diqqatga sazovor joylarni ko‘rish va yo‘nalishdan chetlashish taqiqlangandi.
Gollandiyaliklar 2-3 hafta Edoda o‘tkazdilar. Ular bakufu Nagasakidan kelgan amaldorlar uchun ajratib bergan uyda qolishdi, shuning uchun uni Nagasaki deb atashgandi. Bu joy shahar markazida, Nihombashi shahrida joylashgan edi. Gollandiyaliklarga Edoda erkin yurish taqiqlandi. Ammo keyinchalik tibbiyot va astronomiyaga qiziqqan yaponlar Nagasakiga kelishdi. Barcha tashrif buyuruvchilar bakufudan rasmiy ruxsat olishlari kerak edi. Lekin aslida Gollandiyaliklar uyga kunning yoki tunning istalgan vaqtida kirib kelgan ko‘plab qiziquvchan odamlarning ustidan shikoyat qildilar. Gollandlar ko‘pincha yaponlarning savollariga javob bera olmasdilar. Yaponlarning ko‘plari ularni hayratda qoldirdilar. Bundan tashqari, savdosi va kundalik so‘z boyligi bilan cheklangan tarjimonlarning saviyasini ham hisobga olish kerak.
Syogun tashrifi uchun tayinlangan kuni sovg‘alar tekshirish uchun yuborildi. Keyin Gollandiya missiyasi tantanali ravishda syogun qal’asiga yetib keldi. Syogunga qabul qilish huquqini faqat daymolar berganligi sababli, faqatgina daymo maqomiga ega bo‘lgan savdo postining rahbari ommaga chet elliklarga nisbatan eng katta imtiyoz sifatida berilgan edi.
E. Kempfer Edoga tashrifini quyidagicha tasvirlaydi:
“Biz imperatorning oldiga tashrif buyurishimizga qadar bir necha soat tashqarida turdik (Kempfer syogunni Tokugava Tsupayoshi “qizil” deb ataydi). U auditoriya zalida o‘z o‘rnini egalladi. Keyin Shinogami o‘zining ikki yordamchisi bilan kirib, boshligimizni imperator ko‘zlari oldida ushlab turdi, ammo biz hali hamon kutishimiz kerak edi. Bizning boshlig‘imiz zalga kirishi bilanoq “Gollatsakapitan” degan baland ovozda ovoz eshitilardi. Bu yaqinlashish va pastga egilish belgisidir. Ko‘rsatmalarga binoan, u yuqorida aytib o‘tilgan tartibda qo‘yilgan sovg‘alar va imperator ko‘targan gulchambarlar orasida o‘zi uchun ajratilgan joyga qo‘llari bilan polga suyanib, tizzalarini bosib o‘tdi. Keyin, tizzasidan ko‘tarilmasdan, shu qadar pastroq egildiki, peshonasi bilan yerga tegdi va xuddi shu holatda, biron bir so‘z aytmasdan, qisqichbaqa kabi orqaga chekinishi kerak edi.”¹⁹
Bir necha soatdan keyin gollandlar yana qasrga chaqirildi. Syogun va uning ichki doirasi qamishdan yasalgan panjara ortiga yashiringan holda o‘tirishdi. Ular ipak bilan qoplangan, ammo panellar orasida katta bo‘shliqlar qoldirilgan hududga joylashtirildi. Bu gollandlarni kuzatishga katta imkon berardi. Chet elliklar nuqtai nazaridan, ularga “mag‘rur va kulgili savollar” berilgandi. Ularning yoshi haqida so‘rashdi, qog‘ozga o‘z ismlarini yozishga majbur bo‘lishdi. Keyin savdo punkti rahbaridan Gollandiyadan Bataviyaga va Bataviyadan Nagasakiga qancha masofa borligi haqida savol berdi. U ko‘proq kuchga ega “East India Company” rahbari yoki Gollandiyaning hukmdori qiziqtirardi. E.Kempferning o‘ziga qaysi kasalliklar ko‘proq xavf tug‘diradi: ichki yoki tashqi, qaysi biri davolash qiyinroq deb so‘radilar. 1692-yilda Edoga qilgan safari haqidagi yozuvlari:
“Barcha kerakli marosimlarni tugatgandan so‘ng, imperator bizga to‘g‘ri o‘tirishni, ustki kiyimlarimizni porlashni, ismlar va yoshlarni aytishni, tik turishni, ovqatlanishni va burilishni buyurdi. Qo‘shiqlar kuylash, bir-birlari bilan salomlashish, g‘azablanish, go‘dak otasi kabi mehr bilan gaplashish, ikki do‘st yoki er singari bir-biri bilan o‘ynash, bolalar bilan o‘yinash kabilarni o‘rgatishdi. Shu bilan birga, xuddi “er va xotin kabi”, xotin salom beradi yoki xayrlashishini ko‘rsatdik. So‘ngra biz o‘pishga majbur bo‘ldik. Tashriflar haqoratli bo‘lishiga qaramay, syogunni ko‘rish va unga sovg‘alar berish imkoniyati, bu ijtimoiy zinapoyaning eng past pog‘onasini egallagan yapon savdogarlariga hech qachon berilmagan katta imtiyoz sifatida qaralishi kerak edi.”²⁰
Aytgancha, o‘sha E. Kempfer bu yaxshi emasligini tan oldi, shuningdek u zodagon daymyo bo‘lib chiqdi. Bundan tashqari, gollandlar syogun va zodagonlardan sovg‘alar olishdi. Shunday qilib, 1692-yil aprel oyida syogun ularga 30 ta “ko‘ylak” (kimono), Roju va boshqa amaldorlar ham ularga kiyim sovg‘a qilishdi. Bundan tashqari, Gollandiyaliklarning tomoshabinlar marosimini “kamsituvchi” deb qabul qilishi, asosan yapon va Yevropa odob-axloq qoidalari o‘rtasidagi tub farqga bog‘liq edi. Qanday bo‘lmasin, ularning mahalliy urf-odatlarga bo‘ysunish haqidagi kelishuvi, shubhasiz, ularni bakufu bilan uzoq muddatli hamkorlikni ta’minladi. Bunday masxaraboz tushunchalar XVIII asr oxirlarida, Edoga yillik topshiriqlar yanada rasmiylashtirilgunga qadar tugamadi. 1790-yildan keyin missiya har 4 yilda bir martaga to‘g‘ri kelgan, ammo shuni ta’kidlash kerakki, keyinchalik savdo hajmi keskin tushib ketdi.