Ii-bob. Dinamika

Tayanchning reaktsiya kuchi.

Gorizontal xolatda yotgan jism uchun (21-rasm) tayanchning reaktsiya kuchi va jismning stol sirtiga kursatadigan bosim kuchi (ogirlik kuchi) larning kattaliklari teng, yunalishlari esa karama-karshidir, ya’ni

Lekin bu ifoda jism kiya tekislikda bulgandaurinli bulmaydi.
21-rasm
Jismning kiya tekislikdagi xarakati.
Kiyalik burchagi ga teng bulgan kiya tekislikdagi jismning xarakatini kuraylik. (22-rasm). Jism xarakatga kelishi uchun
F=F_ishk (11.1)
bulishi kerakligi bizga ma’lum. Endi burchakning sinusi va kosinusini aniklaymiz
sin = ; yoki F=P sin (11.2)
cos = ; yoki N=Pcos (11.3)
Agar (11.2) va (11.3) yordamida F=F_ishk = μ· N ifodani kayta yozsak
Psin = μ· N=μPcos yoki μ=tg (11.4)
ning biror ₀ kiymatidan boshlab jism xarakatga keladi va unga jism xarakati boshlanadigan chegaraviy burchak deyiladi.
(11.5)
SHunday kilib, ishkalanish koeffitsienti μ jismning kiya tekislik ustida sirpanish boshlanadigan burchak α₀ ning tangensi bilan aniklanadi.
§ 5. Inertsiya kuchlari.
Mazmuni: Noinertsial sanok sistemalari; noinertsial sanok sistemasida Nyuton konunlari; Inertsiya kuchlari va ularning turlari.
Noinertsial sanok sistemalari.
Biz yukorida Nyuton konunlari fakatgina inertsial sanok sistemalaridagina bajariladi deb ta’kidladik. Unda inertsial bulmagan, ya’ni noinertsial sanok sistemalarida xarakat konunlari kanday buladi – degan savol tugiladi. Inertsial sanok sistemalariga nisbatan tezlanish bilan xarakatlanadigan sanok sistemalariga noinertsial sanok sistemalari deyiladi. Bunday sistemalarda Nyuton konunlari umuman olganda bajarilmaydi. Lekin bu konunlarni noinertsial sanok sistemalariga moslash mumkin. Buning uchun esa noinertsial sanok sistemalariga xos bulgan inertsiya kuchlari deyilguvchi kuchlarni xisobga olmok darkor.
Noinertsial sanok sistemasida Nyuton konunlari.
Noinertsial sanok sistemasida jismning oladigan tezlanishi unga ta’sir etadigan kuchlarning yigindisiga (jumladan inertsiya kuchlarini xam) tugri proportsional, massasiga esa teskari proportsional, ya’ni
(12.1)
Bu erda - jismning noinertsial sanok sistemasidagi tezlanishi, F - inertsial sanok sistemasida ta’sir etadigan kuch, F_in - inertsiya kuchlari bulib u xam jismga tezlanish beradi. (12.1) ni kuyidagi kurinishda yozamiz
_in (12.2)
Inertsial sanok sistemasida Nyutonning ikkinchi konuni ekanligidan foydalansak
_in (12.3)
Bu erda - jismning inertsial sanok sistemasidagi tezlanishi
Inertsiya kuchlari kanaday xarakterga ega?
Inertsiya kuchlarining vujudga kelishiga sabab, biror sanok sistemasining karalayotgan sanok sistemasiga nisbatan tezlanish bilan xarakatlanishidir.Ular kuyidagi xollarda namoyon buladi:
1. Sanok sitemasining tezlanish bilan ilgarilanma xarakat kilishi natijasida vujudga keladigan inertsiya kuchi. Agar noinertsial sanok sistemasi tezlanish bilan ilgarilanma xarakat kilsa undagi jismga
(12.4)
ga teng bulgan inertsiya kuchi ta’sir kursatadi. (21-rasm) Bu kuch, tezlanish bilan xarakat kilayotgan avtobusdagi kishini utirgichga bosadi, sekinlayotganda esa utirgichdan ajratadi.
2. Aylanma xarakat kilayotgan sanok sitemasida tinch turgan jismga ta’sir etadigan inertsiya kuchi.
Markazidan o’tgan o’q atrofida uzgarmas ω burchak tezlik bilan tekis aylanayotgan disk bilan tajriba utkazaylik. Disk markazidan R masofada m massali sharcha kuyilgan. Disk xarakatlanayotganligi sababli sharchaga
(12.5)
inertsiya kuchi ta’sir etadi. Bu kuchga markazdan kochma inertsiya kuchi deyiladi. Bu kuch ta’sirida jism diskdan otilib ketadi.