Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

Elektr tokining issiqlik ta’siri
- elektr zanjirlaridagi qarshilik tabiati
jihatidan mexanikadagi ishqalanishga o‘xshaydi, chunki o‘tkazgichda elektr 
tokini hosil qiluvchi erkin elektronlarning ilgarilanma harakati elektronlarning 
o‘tkazgich ichida atomlar yoki molekulalar bilan qo‘shimcha to‘qnashishiga
sabab bo‘ladi. To‘qnashishlar (ishqalanishlar) nagijasida mexanik energiya
issiqlik energiyasiga aylanib (bunda ishqalanish kuchini engish uchun 
ma’lum bir ish bajariladi), o’tkazgich (sim) qiziydi. [1] 
Om qonuniga binoan U = I/R ekanligini hisobga olsak, tokning R
qarshilikli zanjir kismida bajargan ishi quyidagini tashkil etadi: 
(1.1.1.) 
(1.1) formula Lens-Joul konunining analitik ifodasidir. 
Elektr tokining issiqlik ta’siridan elektr yoritish, elektr payvandlash,
elektr metallurgiya, elektr qizitish, shuningdek, avtomatik nazorat asboblarida
foydalaniladi. Ammo elektr dvigatellarda, transformatorlarda va manba
bilan iste’molchini birlashtiruvchi uzatish simlarida bu issiqlik z ararlidir.
Chunki bunda elektr energiyasining bir qismi issiqlik energiyasi tarzida
isrof bo‘ladi. Shuning uchun elektr simlarning ko‘ndalang kesimini uning
qizish darajasidan kelib chiqib tanlash muhim ahamiyatga ega. Hozirda 
elektr tokening issiqlbk tasiri yirik ishlab chiqarish korxonalarida (metallurguya, 
kon-tog’ qayta ishlash va x.k.)maxsus texnologik jarayonlarda yuqori haroratda 
maxsulotlarga ishlov berishda qo’llaniladi.
O‘tkazgichdan elektr toki o‘tishi natijasida hosil bo‘lgan issiqlik
o‘tkazgichni qizitib, atrof-muhitga tarqaladi. Elektr toki ajratib chiqargan
issiqlik miqdori tashqi muhitga tarqalayotgan issiklik miqdoriga teng
bo‘lganda, o‘tkazgichda issiqlik muvozanati yuzaga keladi. SHu
o‘tkazgichda turg’un harorat yuzaga keladi, Bu harorat berilgan
o‘tkazgich (sim) uchun chegaraviy qizish harorati hisoblanadi. [1,2] 
Chegaraviy qizish haroratidan o‘tganda o‘tkazgichning harorati tashqi
muhit haroratidan yuqori bo‘ladi.
Simlarning ortiqcha qizishi ularning izolyasiyasiga zarar etkazishi,
ochiq simning mexanik xususiyatlarini pasaytirib yubori
щ
i mumkin.
Qizigan izolyasiya sovuq izolyasiyaga karaganda tezroq ishga yaroqliligini 

---

10 
yo’qotib, elektr mashinalari va apparatlarining xizmat muddatini keskin
qisqartiradi. Elektr simlarning ortiqcha qizib ketmasligi uchun ma’lum
qo‘ndalang kesimga ega bo‘lgan o‘tkazgichdan o‘tadigan uzoq vaqtli
turg‘un yuklama tokining miqdorini aniqlash kerak bo‘ladi. 
Amaliy hisoblashlarda turli ko‘ndalang kesimga ega bo‘lgan elektr
simlar chegaraviy yuklama toklarining qiymatlari ko’rsatilgan tayyor
jadvallardan foydalaniladi. 
Elektr energiyasining issiqlik effektidan foydalanishda esa turli rusumdagi 
qizdirgichlardan foydalaniladi. 1.5-rasm. 
1.1.5-rasm. Elektr isitish jihozlari. 
Elektr energiyasining elektromagnit effektidan foydalanishda turli 
rusumdagi elektr mashinalaridan foydalaniladi. 1.6-rasm. 
Elektr energiyasining elektromagnit effektida toroidal o’zakli g’altak, bir 
fazali transformator, uch fazali transformator, o’zgarmas tok mashinasi, 
magnitoelektrik o’lchov mexanizmi, elektromagnit rele, ko’taruvchi apparatlar 
ishlaydi. 

---

11 
1.1.6-rasm. Elektr energiyasining elektromagnit effektida ishlaydigan jihozlar.