Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

Yuklama xarakteristikasi.
Generatorning yuklama bilan 
ishlayotgan rejimidagi 
U=f(i
k
)
uning yuklama xarakteristikasi deb ataladi. 
Bunda yakor tokining kiymati uzgarmas, ya’ni 
I
ya
= I
n
= const
qilib 
saqlanishi va 
n = const
bo‘lishi kerak. 
3)
Tashqi xarakteristika.
Yuklama bilan ishlayotgan generator 
kuchlanishining yakor tokiga bog‘lanishini ifodalovchi egri chiziq, ya’ni 
U
0 
= 
f (i
z
)
generatorning tashqi xarakteristikasi deb ataladi. Bunda 
R
p
= const

---

253 
qo‘zg‘atish tokini rostlab turish uchun kiritilgan rezistor qarshiligi va 
n = 
const
qilib saqlanishi kerak. 
4)
Rostlash 
xarakteristikasi.
Yuklama 
bilan 
ishlayot gan 
generatordagi 
i
k
 = f (I
ya
)
bog‘lanish rostlash xarakteristikasi deb ataladi. Bunda 
yuklama toki /
ya
ning o‘zgarishiga qaramay, generator kuchlanishi o‘zgarmas, 
ya’ni
U = U
n
 = const
va 
n = const
bo‘lib qolishi kerak. [1,8,9] 
5.1.3. O‘zgarmas tok generatorining salt yurish, yuklanish, tashqi va rostlash 
xarakteristikalari.
 O‘zgarmas tok motorlarini ishga tushirish va aylanish tezligini rostlash. 
Elektr mashinalar qutblarida etarli magnit oqim bo‘lgan o‘zgarmas tok 
mashinasining yakor chulg‘amiga o‘zgarmas tok berilsa, u holda yakor 
chulg‘amidagi tokli o‘tkazgichlarga ta’sir etuvchi elektromagnit moment hosil 
bo‘ladi. Bunda elektr energiyasini mexanik energiyaga aylanib, elektr mashina 
motor rejimida ishlaydi. Yakor chulg‘ami seksiyasi tomonlarining biri shimoliy, 
ikkinchisi esa janubiy qutb astida joylashgan bo‘ladi. Shu sababli, yakorda 
hamma vaqt bir tomonga aylantiruvchi elektromagnit kuchlar hosil qilish uchun 
N
va 
S
qutblar ostidan o‘tuvchi yakor o‘tkazgiidagi tokning yo‘nalishini 
o‘zgartirib turish kerak.
Yakor o‘tkazgichlariga beriladigan tokning yo‘nalishi kollektor bilan 
o‘zgartirilib turiladi (5.1.6-rasm).
5.1.6-rasm. O‘zgarmas tok motorida yakorga beriladigan tokning kollektor bilan 
o’zgaruvchan tokka aylantirilishi 

---

254 
Demak, o‘zgarmas tok mashinasining generator rejimida uning kollektori 
bilan yakor chulg‘amidagi o‘zgaruvchan tok o‘zgarmas tokka aylantiriladi, 
motor rejimida esa kollektor bilan elektr tarmog‘idan beriluvchi o‘zgarmas tok 
yakor chulg‘amiga turli yo‘nalishlarda beriladi. Elektromagnit moment ta’sirida 
o‘zgarmas chastota 
n 
bilan aylanuvchi motor yakoridan o‘tkazgichlarida 
E.Yu.K. hosil bo‘ladi.
Generatorda tokning yo‘nalishi E.Yu.K. tomon bo‘lsa, motor yakorida 
hosil bo‘lgan E.Yu.K. ning yo‘nalishi esa teskaridir. Shu sababli bu E.Yu.K. 
teskari E.Yu.K. deb ham ataladi.
O‘zgarmas tok motorning yakor zanjiri uchun E.Yu.K.larning muvozanat 
tenglamasi quyidagicha ifodalanadi:

---

255 
(13.5) 
bunda 
U
– motorning yakor chulg‘amiga beriladigan kuchlanish, V; 
 
E
ya
– yakor chulg‘amida hosil bo‘lgan E.Yu.K. V; 
I
ya
Σ
R
– yakor zanjirida kuchlanishning tushuvi, V; 
Σ
R = R
ya
+ R
T
– yakor chulg‘ami qarshiligi bilan tashqi qarshilik 
yig‘indisi, Om. 
Yakor toki quyidagicha ifodalnadi: 
, 
(13.6)
 
E.Yu.K.lar tenglamasining ikki tomoninip 
ga 
ko‘paytirib quvvatlar tenglamasining quyidagi ifodasi olinadi: 
,
(13.7) 
Bunda 
UI
y
– elektr tarmog‘idan motorga beriladigan quvvat, Vt; 
I
2
ya
Σ
R
–yakor zanjiridagi qarshiliklarning qizishiga sarflangan quvvat isrofi, 
Vt; 
E
ya
I
ya
– motor yakorida hosil bo‘ladigan quvvat, Vt.
Agar 
E
ya
o‘rniga uning 
E
ya
=pN/60aF
n
qiymati qo‘yilsa, u holda quyidagi 
hosil qilinadi: 
.
(13.8) 
pN//2
π
aFI
ya
= M
em
tenglama elektromagnit momenti ifodalagani uchun 
yakorda hosil bo‘ladigan quvvat elektromagnit quvvat deb ataladi va 
P
em
bilan 
belgilanadi:
(13.9) 
Bunda:
ω
 (rad/sek) = 2
π
n/60
– yakor aylanishining burchak chastotasi;
n(ayl/min)
– yakorning minutiga aylanish soni.
Demak, elektr motorga berilgan 
UI
ya
quvvatning mexanik energiyaga 
o‘tgan qismini elektromagnit quvvat tashkil etadi. 
Elektromagnit quvvatning asosiy qismi motor validagi foydali mexanik 
quvvat
P
2
ga aylanadi, qolgan kichik qismi 
P
0
esa aylanuvchi yakordagi 

---

256 
mexanik ishqalanishlarni engishga va motorning po‘lat qismlarida sodir 
bo‘luvchi quvvat isroflariga befoyda sarflanadi. Shunga ko’ra 
P
em
= P
2
+ P
0
bo‘ladi. [1,9,10]