Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

4-§. Mulk huquqi
Rim fuqarolik huquqining asosiy institutlaridan birini mulk
huquqi tashkil etadi. Manbalarda ta’kidlanishicha, «rim huquqini
xususiy mulk huquqiga asoslangan huquq tizimi» deb ataganlar.
Rimliklar birinchi  bo‘lib cheklanmagan xususiy mulkchilik
huquqini, ya’ni xususiy mulk asosiga ega bo‘lgan eng mukammal
huquq formasini ishlab chiqqanlar va rivojlantirganlar.
Rim huquqida mulk instituti markaziy institut hisoblanib,
Rim fuqarolik huquqining rivojlanish bosqichlaridan boshlab,
ularga tayanch va o‘z munosabatlarini amalga oshirishni aniqlash-
tirib, ko‘rsatib beradigan, hatto ularning (shartnoma, oila, meros
va boshqa institutlari faoliyatining) mulkiy asoslarini tashkil
etadigan huquqiy institutdir.
Rim davlatining sinfiy davridagi mulkchilik munosabatlari
yerlarni va qullarni idora etishda oliy hukmronlikning ifoda etilishi
bilan bog‘liq bo‘lgan. Rim huquqshunoslari quldorlik tuzumining
sinfiy davriga qadar, mulkning umumiy tushunchasini aniqlay
olmaganlar va uni egalik qilish elementidan ham ajrata olmaganlar.
Rim davlatining vujudga kelishi natijasida Rim davlatida istiqomat
qilib turgan barcha fuqarolarga umrbod, meros qoldirish asosida
foydalanishni ko‘zda tutib yer (ikki yugerdan, ya’ni hozirgi 8
gek) berganlar.
Ayniqsa, Rim davlati harbiy qudratining yanada kuchayishi
natijasida boshqa davlatlarning yerlarini ishg‘ol  qilish orqali katta-
katta  hududlarga ega bo‘lganlar. Rim davlatini boshqarib turgan
quldorlar, magistrlar, jretslar, bonitor va pretorlar yoki iqtisodni
o‘z qo‘liga olgan boylar bu yerlarning ko‘pchilik qismini egallab
olganlar va qabul qilingan agrar qonunlarga asosan, yerga bo‘lgan
xususiy mulkchilik huquqini vujudga keltirib yanada
mustahkamlaganlar.
Qadimgi Rim davlatining huquqlarida mulkni ifodalaydigan
maxsus tushuncha mavjud bo‘lmagan. Shu bois mulk iqtisodiy

---

103
munosabatlarda, ya’ni ko‘proq iste’mol qilish qobiliyati bilan
bog‘liq bo‘lgan ashyolarga, tabiat boyliklariga hamda eng qadimgi