Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

5-§. Mulk huquqining turlari
Rim quldorlik davlatida dastlabki mahalliy mulklardan biri
bo‘lib, kviritlar mulki hisoblangan. Ular faqat Rim fuqarolariga
taalluqli bo‘lgan, chunki ular fuqarolik huquqiy munosabatlarida
qatnasha olish huquqiga ega bo‘lib, shu munosabatda qatnashuvchi
obyektning o‘zi ya’ni, ashyo ham fuqarolik muomilasidan chiqaril-
magan, yoki muomilada qatnashish imkoniga ega bo‘lishi taqozo
etilgan.
Bunday mulklarga res manciði asosida qat’iy belgilangan
ashyolar kiritilgan, ya’ni ular Italiya tuprog‘i bilan bog‘liq bo‘lgan
barcha yerlar, yer uchastkalari, qishloqdagi yer uchastkalari,
hovlilar, shahar yerlari, qullar, yo‘llar, hayvonlar va boshqa
mulklar kiritilgan va bu ashyolar qadimdan eng yuqori baholangan.

---

105
Rim qadimgi jamiyatida kviritlar mulkiga ega bo‘lish shartnomalar
va huquqni o‘tkazish asosida ham amalga oshirilgan. Rim davlatida
yashovchi peregrinlar mulki obyekt sifatida tan olingan. Ular qaysi
davlatdan kelib qolgan bo‘lsa, o‘sha davlatning fuqarosi sifatida
o‘z milliy rejimiga bo‘ysungan. Ular Rim davlatida esa Rim mulkiga
ega bo‘lish uchun respublika davrida shartnomalarni tuzish orqali
fuqarolik huquqiy munosabatlariga kirishib huquq va burchlarga
ega bo‘lganlar.
Qadimgi Rim quldorlik davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy
va madaniy, ayniqsa huquqiy munosabatlarining yanada
takomillashishi fuqarolik huquqiy munosabatlarning o‘zgarmasligi
iqtisodda hukmron bo‘lgan sinf uchun samarasiz edi. Ayniqsa,
peregrinlarning savdo munosabatlarida, muomilada qatnashish
huquqlarini kengaytirish maqsadida ularning o‘zlari peregrinlar
bilan, ayniqsa tirik insonlar bilan shartnomalarga  kirishish uchun
ularga bir qancha vakolatlar oldi-sotdi shartnomasini tuzish,
bitimlar tuzish va sivil huquqiy munosabatlariga kirishish uchun
imkoniyatlar yaratildi. Bonitorlar, pretorlar va kviritlar mulki
miloddan avvalgi III asrlar oxirida birlashib ketdi. Ularning mulki
muqaddas bo‘lib, o‘z manfaatlarini ko‘zlab, ko‘pincha ashyoni
sotuvchi o‘zi tuzgan shartnomani tuzilish shakli jihatdan haqiqiy
emas deb topib, restitutsiya orqali ya’ni, tuzilgan shartnomani
tuzilmagan davridagi holatga keltirishni (dastlabki holatiga keltirish)
talab qilib pretorga murojaat qilardi.
Pretor esa formulyar protsess asosida ishni ko‘rish uchun
sudyaga yuborgan, sudya esa shartnoma tuzilganligini haqiqiy deb
topib, puli berilganligini va sotilgan ashyo sotib olgan shaxsga
o‘tkazilganligini aniqlab, bu shartnomani haqiqiy va qonuniy asosda
tuzilgan deb topilgandan keyin sotuvchining da’vosi qanoatlan-
tirilgan. Bu esa himoyasiz bo‘lgan fakt deb atalgan. Albatta, bu
yerda ashyoni sotib olgan shaxsning huquqi qonuniy bo‘lib
hisoblangan va mulk huquqi egaligi vujudga kelgan. Bu huquq o‘z
navbatida fuqarolik yoki kvirit huquqi bo‘lmasdan, pretorlar yoki
bonitorlar mulki bo‘lib hisoblangan. Rim quldorlik davlatida
muqaddas hisoblangan mulk, bu Rim davlati tomonidan Yevropa
va Osiyo davlatlarining bosib olingan provinsiyalari yerlari,

---

106
qimmatbaho boyliklari va qullar bosib olingan provinsiyalardagi
aholiga o‘z mulklarining egalari sifatida ularni qoldirib yerni
egallash, foydalanish va uning hosil, daromadlarini olishiga ruxsat
etilgan. Rim davlati o‘zini barcha mulklarning birdan-bir egasi va
vakolatli shaxs deb hisoblab, provinsial mulklar bo‘yicha qilina-
digan harakatlari uchun katta imtiyozlarga ega bo‘ldi. Ya’ni, Rim
shahridan chiqarilgan kolonistlariga, faxriy askarlariga yer ajratib
berish huquqiga ega bo‘ldi. Provinsial mulkka ega bo‘lgan shaxslar
(Ispaniya, Osiyo davlatlari) senatorlar, chavandozlar ya’ni, Rim
xalqining yuqori tabaqalari bu yerlarni o‘zlashtirib, posessor
huquqiga ega bo‘lib, bularni yerni egallovchilar deb atashsa-da,
lekin mulkdordan ya’ni, mulk huquqining vakolatidan ularning
vakolatlari hech farq qilmagan. Provinsial mulkning o‘ziga xos
xususiyatlari quyidagicha:
birinchidan, bu mulk uchun soliq to‘laganlar (Italiya yerlarini
egallagan shaxslar bundan mustasno);
ikkinchidan, provinsial mulkchilik munosabatlari sivil huquqlari
bilan boshqarilmasdan, balki peregrinlar huquqi bilan boshqa-
rilgan.