|
Yuqorida: Beruniy tasvirlaganidek, oyning harakati
dengiz suvi ko’tarilishiga sabab bo’lgan.
Quyida: Al-Beruniy bilan bir vaqtda yashagan, Ibn al-Xayyom kamalak hodisasini tavsiflagan.
Shunday qilib, bolalaringiz “Nega?” savolini bergan payti balki ularga yuqoridagi O’rta asr musulmon olimlarining izlanishlari xulosalarini so’zlab berarsiz, va aytib o’tish kerakki, ularning ishlari kashfiyotlar qilishning ajoyib boshlanish nuqtasi vazifasini o’tab berdi.
04 Geografiya
Islom sivilizatsiyasi olimlari: sayohatchilar, tadqiqotchilar, sayyoh-ziyoratchilar uzoq va yaqindagi atrof-muhitni o’rganishgan, tahlil qilishgan, xususiyatlarini yozib olishgan. Ularning geografiyaga bo’lgan qiziqishi ortishiga o’zlari yashab turgan hudud tabiati ham turtki bo’lgan. Ular g’ozlar galasi-yu otlar podasi bilan ko’chib yurishi kerak bo’lgan, bu esa o’z navbatida yaxshiroq va serhosil o’tloqlar topish zaruriyatini keltirib chiqargan, shunday qilib odamlar uchun yashab turgan joyining o’simliklari va yovvoyi hayvonlari haqidagi bilimlarni bilib yurish muhim sanalgan. Ana shunday hayotiy ehtiyojlar geografiya fani rivojiga o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Haj va umra safari kabi muqaddas sanalgan sayohatlar ham asosiy sabab bo’lib xizmat qilgan. Makka va Madinaga boruvchi yo’l-yo’nalishlar uzoq masofadan kelgan ziyoratchilar uchun og’izdan og’izga o’tib yuradigan tushuntirishlar orqali bayon qilingan. Bunday tushuntirishlar keyinchalik yozma holatga keldi, dunyoning turli burchagidan kelgan musulmonlar uchun uzoq va qiyin yo’lda o’tadigan
muqaddas safarlarini ado etishda bunday yo’l xaritalari, sayohat yo’riqnomalari juda qo’l kelgan. Kundalik namozlarni to’liq va to’g’ri amalga oshirish uchun Makkadagi Ka’baning joylashgan o’rnini bila olishlik ham geografiyani yaxshi o’rganishlikka turtki bo’ldi. Islom dunyosini kengaytirish uchun olib borilgan siyosiy va diplomatik yurishlar, jang-jadallar va kelishuvlar ham o’z navbatida geografik bilim olishni yo’lga qo’yish kerakligini ko’rsatib qo’ydi. Astronomiya va matematikaning yanada aniqroq, mukammalroq shaklga kelgani geografiya fani rivojlanishi tomon katta qadamlardan biri bo’ldi. Al-Xorazmiy, 9-asr fors olimi, yuqori salohiyatli matematik va dastlabki geograflardan biri bo’lgan. Uning mashhur “Yer surati”( “Surat al-Arz”) asari Bog’dod va Ispaniyaning musulmon qismi avlodlarini ilhomlantirib, ruhlantirib keldi. Yana bir geograf Suhrob, 10-asrning boshlarida yashagan, turli xil dengiz, orol, ko’l, tog’ va daryolar haqida kitob yozib qoldirgan. Uning Furot, Dajla, Nil daryolari haqida yozganlari o’rta asrdan qolgan Bag’dod shahrini rekonstruksiya qilish uchun hisoblashlar olib borishda asosiy manba sifatida xizmat qilgan.
Bu rekonstruksiya ishlari 1895-yili Guy Le Strange tomonidan amalga oshirilgan bo’lib, bu kishi Suhrobning ismini mashhur fizik olim Ibn Sarab( yoki lotichada, Ibn Serapion) nomiga o’xshatib, xató o’qigan. Le Strange o’zining rekonstruksiya ishlari paytida al-Yoqubiyning ishlaridan ham foydalangan. Suhrobning suv sistemasi tarmoqlarini o’lchagan natijalari va al-Yaqubiyning Bag’doddan keladigan shosselar haqidagi tushuntirishlar yozilgan manbalar bir-birini to’ldirib, ajoyib natija bergan.
Al-Muqaddasiy 10-asrda yashagan musulmon geograf. U Islom olaminig deyarli butun hududini aylanib chiqib, dalil-isbotlar yig’gan, olgan xulosalarini yozib olgan, tadqiq qilgan , o’lchagan va mohiyatiga yetib borgan. Sayohatga sarflagan yillarining natijasi sifatida “Hududlarni bilish uchun eng yaxshi taqsimotlar” asarini yozdi, 985-yili uni to’liq tugatdi. Bu kitob juda ko’p, turli xarakterdagi odamlar tomonidan sevib o’qilgan. Undan oldingi va keyingi, ko’plab olim-ulamolar singari Muqaddasiy ham o’zi kashf qilgan xulosalar-u natijalarni Allohning mo’jizalari, yaratganlari ekanini ta’kidlar edi. Olim har qanday ixtirosining kelib chiqish sababini sa’y-harakatlari, izlanishlarining mukofoti deb bilar, ularning asl yaratuvchisi Alloh ekanini qayta-qayta takrorlar edi. Uning kitobi musulmon olami geografiyasining poydevorini yaratib berdi, unda muallif aytganidek Yerni qismlarga ajratishning turli usullari, geografik terminlar va tajribaviy kuzatishlarning ahamiyati haqida so’z boradi.
Turkiyalik mashhur geograflardan biri bu Mahmud al-Qoshg’ariy, bu olim yana lug’atshunosligi bilan ham tanilgan. U dunyo xaritasini noodatiy va aylanasimon shaklda chizgan, bu xarita olimning 1073-yili to’liq tugallangan “Turkiya shevalari haqida qisqacha” deb nomlangan grammatika kitobida o’z o’rnini topadi. Xaritaning asosiy qismida shubhasiz Markaziy Osiyo, Xitoy hududlari tasvirlangan, bundan tashqari Janubiy Afrika va Volga daryosining g’arb qismlari ham ko’rsatilgan. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, balki xarita turklarning g’arbga siljishidan oldin chizilgandir.
11- va 12-asrlarda 2ta musulmon yozuvchi Al-Bakriy va Ibn Jubayr o’zlaridan oldigi olimlardan qolgan, oson tushunladigan ko’rinishda yozilgan ma’lumotlarni to’plashadi va solishiradilar. Ularning birinchisi Ispaniyaning Uelva va Saltes shaharlari hokimining o’g’li bo’lgan. Al-Bakriy Sevilya sudining asosiy ministrlaridan biri bo’lib, bir qancha diplomatik missiyalarni amalga oshirgan. Rasmiy lavozimidagi majburiyatlarning ko’pligiga qaramay, u
taniqli olim va yozuvchi bo’lgan.
Rim tadqiqotchilari “yerni to’g’irlash va tekislash” uchun oddiy, uchburchak shakldagi asbobdan foydalanishgan, bu texnika keyinchalik musulmonlar va Ispaniya xristianlari tomonidan foydalanildi. Rimliklar ishlatgan metod hozir ham geodeziya va xarita chizishda ishlatilib kelinayotgan traingulyatsiya metodi emas edi. Bu usul aslida musulmon ispan olimlari Maslama va Ibn al-Saffarning maqolalarida yozilgan, Sharq usturlobiya risolalarida tushuntirilgan edi. Maslamaning ishlari, yozganlari 12-asrda Sevilyalik Jon tomonidan lotin tiliga tarjima qilindi.
10-asrda yaratilgan “Geometriya”kitobi traingulyatsiya jarayoni haqida juda ko’p, turli xil ma’lumotlar beradi va bu ma’lumotlar katta maydonlar sathini, chegaralarini tekislash uchun, usturlobdan foydalanish paytida ishlatilgan . Bugungi kundagiga o’xshab, oldingi geodeziya fani olimlari ham suv ta’minoti uchun kanallar topish kabi murakkab proyektlar ustida ishlashgan. Andalusiyada bunday olimlar muhandis, sharqiy Ispaniyada soguejador deb atalgan.Traingulyatsiya hali ham notanish yerlarni joylashuvini aniqlashda ishlatiladi, bu usul planimetriya ilmi ustiga qurilgan bo’lib, hozirgi kunda uni yanada takomillashtirsh uchun unga Global Joylashuv Sistemasi( Global Positioning System-GPS) ham qo’shilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
