Iaasb general Template (Portrait)

Рискларни баҳолаш тартиб-таомиллари ва йўлдош ҳаракатлар (8-бандга қаранг)

A12. Ушбу АХСнинг 8-бандга мувофиқ талаб этиладиган рискларни баҳолаш тартиб-таомиллари ва йўлдош ҳаракатлар аудиторга тадбиркорлик субъекти эга бўлиши мумкин бўлган ҳисоблаб чиқилган баҳоларнинг хусусияти ва типига нисбатан прогнозларни ишлаб чиқишда ёрдам беради. Биринчи навбатда аудитор олинган тасаввур ҳисоблаб чиқилган баҳоларга нисбатан муҳим бузиб кўрсатишлар рискларини аниқлаш ва баҳолаш ҳамда бундан кейинги аудиторлик тартиб-таомиллари хусусияти, уларни бажариш муддатлари ва кўламини режалаштириш учун етарли экани ёки етарли эмаслигини аниқлаши лозим.

Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асоснинг талаблари ҳақида тушунча ҳосил қилиш (8(а) бандга қаранг)

A13. Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асоснинг талаблари ҳақида тушунча ҳосил қилиш аудиторга, масалан, қуйидагиларни аниқлашда ёрдам беради:

• 
  Мазкур асос ҳисоблаб чиқилган баҳоларни тан олишнинг муайян шартлари⁹ ёки уларни баҳолаш усулларини назарда тутадими.
  
• 
  Мазкур асослар ҳаққоний қиймат бўйича баҳолаш имконини берадиган ёки буни талаб қиладиган, масалан, тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг муайян ниятларига ҳавола этиш йўли билан актив ёки мажбуриятга нисбатан муайян ҳаракатларни бажаришни талаб қилувчи муайян шартларни назарда тутадими.
  
• 
  Мазкур асос мажбурий ёки рухсат этилган очиб бериладиган маълумотларни белгилайдими.
  

Шунингдек олинган тасаввур аудиторга тадбиркорлик субъекти раҳбарияти билан у мазкур талабларни ҳисоблаб чиқилган баҳога нисбатан қандай қўллаганини муҳокама қилиш учун ва аудитор улар тегишли равишда қўллангани ёки қўлланмаганини аниқлаш учун асос беради.
A14. Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш асослари тадбиркорлик субъекти раҳбариятига муқобиллар мавжуд бўлганда улар томонидан танланадиган баҳоларни аниқлаш юзасидан йўл-йўриқлар бериши мумкин. Молиявий ҳисоботлар тақдим этишнинг айрим асослари, масалан, танланган қатъий баҳолаш тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг эҳтимол тутилган натижа хусусидаги мулоҳазасини акс эттирувчи муқобил бўлишини талаб қилади.¹⁰ Бошқа асослар, масалан, эҳтимолликни ҳисобга олган ҳолда ўлчанган дисконтланган кутилаётган қийматдан фойдаланишни талаб қилиши мумкин. Айрим ҳолларда тадбиркорлик субъекти раҳбарияти қатъий баҳолашни тўғридан-тўғри аниқлаши мумкин. Бошқа ҳолларда тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ишончли қатъий баҳолашни фақат муқобил тахминлар ёки натижаларни таҳлил қилгандан кейин аниқлаши мумкин.
A15. Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш асослари ҳисоблаб чиқилган баҳолар айниқса таъсирчан бўлган аҳамиятли тахминлар тўғрисида маълумотларни очиб беришни талаб этиши мумкин. Бундан ташқари, баҳолашнинг ноаниқлиги юқори даражада бўлган ҳолларда молиявий ҳисоботлар тақдим этишнинг айрим асослари молиявий ҳисоботларда ҳисоблаб чиқилган баҳони тан олишни тақиқлайди, бироқ молиявий ҳисоботларга изоҳларда муайян маълумотларни очиб беришни талаб этиши мумкин.

Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳолар зарурлигини қандай қилиб аниқлаган эканлиги ҳақида тушунча ҳосил қилиш (8(б) бандга қаранг)

A16. Молиявий ҳисоботларни тайёрлашда тадбиркорлик субъекти раҳбарияти операция, ҳодиса ёки вазият ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлашни талаб қилиши ёки қилмаслигини аниқлаш учун ва керакли ҳисоблаб чиқилган баҳоларнинг барчаси молиявий ҳисоботларда молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асосга мувофиқ тан олиниши, аниқланиши ва очиб берилиши учун жавобгар бўлади.
A17. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни талаб қиладиган операциялар, ҳодисалар ёки вазиятларни қуйидагилар асосида аниқлайди:

• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти тадбиркорлик субъектининг бизнесини ва у фаолият олиб бораётган соҳани билиши.
  
• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти жорий даврда амалга оширилаётган бизнес стратегияларни билиши.
  
• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти олдинги даврларда тадбиркорлик субъектининг молиявий ҳисоботларини тайёрлаш бўйича тўплаган тажриба (агар қўллаш мумкин бўлса).
  

Бундай ҳолларда аудитор тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш зарурлигини қандай қилиб аниқлаганлиги ҳақида, энг аввало, тадбиркорлик субъекти раҳбариятига расмий сўровлар юбориш йўли билан тасаввур ҳосил қилиши мумкин. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти томонидан амалга оширилаётган жараён янада тизимлаштирилган бошқа ҳолларда, масалан, тадбиркорлик субъектида рискларни бошқариш расмий хизмати мавжуд бўлганда, аудитор тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш ва, заруратга қараб, уларни қайта баҳолашни талаб қиладиган вазиятларни вақти-вақти билан кўриб чиқиш учун амалга оширадиган амалиёт ва усулларга қаратилган рискларни баҳолаш тартиб-таомилларини бажариши мумкин. Ҳисоблаб чиқилган баҳоларнинг тўлиқлиги кўпинча аудитор томонидан кўриб чиқиш учун муҳим жиҳат ҳисобланади (айниқса мажбуриятлар билан боғлиқ ҳисоблаб чиқилган баҳолар ҳолатида).
A18. Аудитор рискларни баҳолаш тартиб-таомилларини бажаришда тадбиркорлик субъекти ва унинг муҳити ҳақида олган билим, аудит ўтказиш жараёнида олинган бошқа аудиторлик тартиб-таомиллари билан бирга, ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлашни талаб қилувчи вазиятларни ёки вазиятлардаги ўзгаришларни аниқлашда аудиторга ёрдам беради.
A19. Вазиятларда ўзгаришлар мавжудлиги хусусида тадбиркорлик субъекти раҳбариятига юбориладиган расмий сўровлар, масалан, қуйидагилар тўғрисидаги сўровларни қамраб олади:

• 
  Тадбиркорлик субъекти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни талаб қилиши мумкин бўлган янги операцияларда иштирок этганми.
  
• 
  Ҳисоблаб чиқилган баҳоларни талаб қилган операцияларнинг шартлари ўзгарганми.
  
• 
  Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асос талаблари ўзгариши натижасида ёки бошқа сабабга кўра ҳисоб сиёсатининг ҳисоблаб чиқилган баҳоларга тааллуқли қоидалари ўзгарганми.
  
• 
  Меъёрий ҳужжатларнинг талабларида ёки тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг назорати доирасидан ташқарида ундан мавжуд ҳисоблаб чиқилган баҳоларни қайта кўриб чиқиш ёки янги ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлашни талаб қилиши мумки бўлган ўзгаришлар юз берганми.
  
• 
  Янги ёки қайта кўриб чиқилган ҳисоблаб чиқилган баҳоларни талаб қилиши мумкин бўлган янги вазиятлар ёки ҳодисалар юз берганми.
  

A20. Аудит жараёнида аудитор тадбиркорлик субъекти раҳбарияти аниқлашга қодир бўлмаган ҳисоблаб чиқилган баҳоларни талаб қиладиган операциялар, ҳодисалар ва вазиятларни аниқлаши мумкин. АХС 315 да аудитор тадбиркорлик субъекти раҳбарияти аниқла олмаган муҳим бузиб кўрсатишлар рискларини аниқлайдиган вазиятлар, шу жумладан тадбиркорлик субъекти томонидан рискларни баҳолаш жараёнида аҳамиятли камчилик мавжудлигини аниқлаш масалалари кўриб чиқилади.¹¹
Кичик тадбиркорлик субъектларига хос бўлган жиҳатлар
A21. Бундай тасаввурни ҳосил қилиш кичик тадбиркорлик субъектлари учун кўпинча нисбатан осон бўлади, чунки уларнинг фаолияти доираси кўпинча тор, операциялари эса нисбатан содда бўлади. Бундан ташқари, ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлаш зарурлигини кўпинча битта шахс, масалан мулкдор-бошқарувчи аниқлайди ва аудитор ўз расмий сўровларини тегишли равишда йўналтириши мумкин.

Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни қандай аниқлаши ҳақида тасаввур ҳосил қилиш (8(в) бандга қаранг)

A22. Молиявий ҳисоботларни тайёрлаш ҳам тадбиркорлик субъекти раҳбариятидан ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш учун молиявий ҳисоботларни тайёрлаш жараёнларини белгилашни, шу жумладан адекват ички назорат тизимини талаб қилади. Бундай жараёнлар қуйидагиларни ўз ичига олади:

• 
  Ҳисоб сиёсатининг тегишли қоидаларини танлаш ва баҳолаш жараёнларини белгилаш, шу жумладан тегишли баҳолаш ёки аниқлаш усуллари ва, зарур ҳолда, уларнинг моделлари.
  
• 
  Ҳисоблаб чиқилган баҳоларга таъсир кўрсатадиган ўринли маълумотлар ва тахминларни шакллантириш ёки аниқлаш.
  
• 
  Ҳисоблаб чиқилган баҳоларни ва, заруратга қараб, уларни қайта баҳолашни талаб қиладиган вазиятларни вақти-вақти билан қайта кўриб чиқиш.
  

A23. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни қандай аниқлаши ҳақида тсаввур ҳосил қилишда аудитор кўриб чиқиши мумкин бўлган жиҳатларга, масалан, қуйидагилар киради:

• 
  Ҳисоблаб чиқилган баҳолар тааллуқли бўлган счётлар ёки операцияларнинг типлари (масалан, ҳисоблаб чиқилган баҳолар кундалик ва такрорланадиган операцияларни бухгалтерия ёзувларида акс эттириш муносабати билан юзага келадими ёки номунтазам ёки ғайриоддий операциялар ўтказилиши муносабати биланми).
  
• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти муайян ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлашда баҳолашнинг тан олинган усулларини қўллаганми, агар қўллаган бўлса, қай тарзда қўллаган.
  
• 
  Ҳисоблаб чиқиклган баҳолар оралиқ санадаги ҳолатга кўра очиқ бўлган маълумотларга асосланадими, агар шундай бўлса, тадбиркорлик субъекти раҳбарияти мазкур сана билан даврнинг тугалланиш санаси оралиғидаги даврда содир бўлган ҳодисалар, операциялар ва вазиятлардаги ўзгаришлар таъсирини ҳисобга олганми, агар ҳисобга олган бўлса, қай тарзда ҳисобга олган.
  

Баҳолаш усули, шу жумладан моделлардан фойдаланиш (8(в)(i) бандга қаранг)
A24. Айрим ҳолларда молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асос ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлаш учун усулни, масалан, ҳаққоний қиймат бўйича ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлашда фойдаланилиши лозим бўлган муайян моделни белгилаши мумкин. Бироқ аксарият ҳолларда молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асос баҳолаш усулини белгиламайди ёки баҳолашнинг муқобил усулларини кўрсатиши мумкин.
A25. Агар молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асосда мазкур вазиятда қўлланилиши лозим бўлган муайян усул белгиланмаган бўлса, аудитор ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш учун қўллайдиган усул (ёки, вазиятга қараб, модель) ҳақида тасаввур ҳосил қилишда кўриб чиқиши мумкин бўлган жиҳатларга, масалан, қуйидагилар киради:

• 
  Муайян усулни танлашда тадбиркорлик субъекти раҳбарияти баҳоланадиган актив ёки мажбурият хусусиятини қандай кўриб чиққани.
  
• 
  Тадбиркорлик субъекти ҳисоблаб чиқилган баҳонинг муайян типини аниқлаш учун одатда фойдаланадиган муайян усуллар мавжуд бўлган махсус бизнес, соҳа ёки муҳитда фаолият олиб борадими.
  

A26. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлашда фойдаланиш учун моделни мустақил равишда ишлаб чиққан ёки одатда муайян соҳа ёки муҳитда қўлланиладиган усулдан четга чиққан ҳолларда муҳим бузиб кўрсатишлар рисклари даражаси катта бўлиши мумкин.

Тегишли назоратлар (8(в)(ii) бандга қаранг)

A27. Аудитор тегишли назоратлар ҳақида тасаввур ҳосил қилишда кўриб чиқиши мумкин бўлган жиҳатларга, масалан, ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлайдиган шахсларнинг тажрибаси ва компетентлиги, шунингдек қуйидагилар билан боғлиқ назоратлар киради:

• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни шакллантиришда фойдаланилган маълумотларнинг тўлиқлиги, ўринлилиги ва аниқлигини қандай аниқлайди.
  
• 
  Ҳисоблаб чиқилган баҳоларни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш, шу жумладан уларни ҳисоблашда тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг тегишли даражалари ва, вазиятга, қараб, бошқарув юклатилган шахслар томонидан қўлланиладиган тахминлар ёки бошланғич маълумотлар.
  
• 
  Тадбиркорлик субъекти номидан битимлар тузувчилар ва ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш учун жавоб берувчилар ўртасида вазифаларни тақсимлаш, шу жумладан жавобгарликни тақсимлашда тадбиркорлик субъекти ва унинг маҳсулоти ёки хизматлари хусусияти лозим даражада ҳисобга олинганми (масалан, йирик молиявий муассаса билан боғлиқ ҳолда, вазифаларни тегишли равишда тақсимлаш тадбиркорлик субъекти патентланган молиявий маҳсулотининг ҳаққоний қиймат бўйича баҳоланишини аниқлаш ва текшириш учун масъул бўлган, меҳнатига ҳақ тўлаш мазкур маҳсулот билан боғлиқ бўлмаган мустақил ходимлардан иборат хизматни ташкил этишни ўз ичига олиши мумкин).
  

A28. Бошқа назоратлар ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлашда вазиятга қараб ўринли бўлиши мумкин. Масалан, тадбиркорлик субъекти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш учун махсус моделлардан фойдаланаётган бўлса, тадбиркорлик субъекти раҳбарияти мазкур моделлар доирасида муайян сиёсат ва тартиб-таомиллардан фойдаланиши мумкин. Ўринли назоратлар, масалан, қуйидагиларга нисбатан назоратларни ўз ичига олиши мумкин:

• 
  Мазкур аниқ мақсад учун муайян моделни лойиҳалаш ва ишлаб чиқиш ёки танлаш.
  
• 
  Мазкур моделдан фойдаланиш.
  
• 
  Моделнинг яхлитлигини таъминлаш ва вақти-вақти билан текшириш.
  

Экспертлар ишидан фойдаланиш (8(в)(iii) бандга қаранг)
A29. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти талаб этиладиган қатъий баҳолашларни аниқлаш учун зарур тажриба ва компетентликка эга бўлган шахсни ўз ичига олиши ёки тадбиркорлик субъекти бундай шахсни ёллаши мумкин. Бироқ, айрим ҳолларда, тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш ёки уларни аниқлашда кўмаклашиш учун экспертни жалб қилишга муҳтож бўлиши мумкин. Бундай эҳтиёж, масалан, қуйидаги сабабларга кўра пайдо бўлиши мумкин:

• 
  Баҳолашни талаб қилувчи жиҳат махсус хусусиятга эга эканлиги, масалан, кончилик саноати соҳаларида минерал ёки углеводород захираларини баҳолаш.
  
• 
  Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асос талабларини бажаришни талаб қилувчи моделлар техник хусусиятга эга эканлиги, масалан, ҳаққоний қиймат бўйича муайян баҳолашлар.
  
• 
  Ҳисоблаб чиқилган баҳони талаб қилувчи вазият, операция ёки ҳодиса ғайриоддий ёки кам учрайдиган хусусиятга эга эканлиги.
  

Кичик тадбиркорлик субъектларига хос бўлган жиҳатлар
A30. Кичик тадбиркорлик субъектларида ҳисоблаб чиқилган баҳоларни талаб қилувчи вазиятлар кўпинча мулкдор-бошқарувчига зарурий қатъий баҳолашни аниқлаш имконини беради. Бироқ айрим ҳолларда экспертни жалб қилиш талаб этилади. Аудиторлик жараёнининг дастлабки босқичларида ҳар қандай ҳисоблаб чиқилган баҳоларни, талаб этилаётган ҳисоблаб чиқилган баҳоларнинг тўлиқлиги ва баҳолаш жараёнининг адекватлигини мулкдор-бошқарувчи билан муҳокама қилиш мулкдор-бошқарувчига эксперт ишидан фойдаланиш зарурлиги ёки зарур эмаслигини аниқлашда ёрдам бериши мумкин.
Тахминлар (8(в)(iv) бандга қаранг)
A31. Тахминлар ҳисоблаб чиқилган баҳоларнинг ажралмас таркибий элементлари ҳисобланади. Ҳисоблаб чиқилган баҳолар замирида ётувчи тахминлар ҳақида тасаввур ҳосил қилишда аудитор кўриб чиқиши мумкин бўлган жиҳатларга, масалан, қуйидагилар киради:

• 
  Тахминлар хусусияти, шу жумладан уларнинг қайсилари аҳамиятли тахминлар бўлиши мумкинлиги.
  
• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти тахминларнинг ўринлилиги ва тўлиқлигини қандай баҳолайди (яъни ўринли ўзгарувчиларнинг барчасини ҳисобга олиш).
  
• 
  Вазиятга қараб, тадбиркорлик субъекти раҳбарияти фойдаланилаётган тахминлар ички изчиллик билан тавсифланишини қандай аниқлаши.
  
• 
  Тахминлар тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг назорати остидаги жиҳатларга кириши ёки кирмаслиги (масалан, активнинг фойдали хизмати муддатини баҳолашга таъсир кўрсатиши мумкин бўлган техник хизмат кўрсатиш дастурлари хусусида тахминлар) ва улар тадбиркорлик субъектининг бизнес-режалари ва ташқи муҳитга ёки тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг назорати доирасидан ташқаридаги жиҳатларга қай даражада мос келиши (масалан, фоиз ставкалари, банкротлик фоизлари, суд ёки тартибга солувчи органларнинг потенциал ҳаракатлари ёинки бўлғуси пул оқимларининг ўзгарувчанлиги ва муддатлари хусусида тахминлар).
  
• 
  Тахминларни тасдиқловчи ҳужжатлар (агар улар мавжуд бўлса) хусусияти ва кўлами.
  

Тахминлар эксперт томонидан тадбиркорлик субъекти раҳбариятига ҳисоблаб чиқилган баҳоларни шакллантиришда ёрдам бериш мақсадида ишлаб чиқилиши ёки аниқланиши мумкин. Бундай тахминлар, улардан тадбиркорлик субъекти раҳбарияти фойдаланганда, тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг тахминларига айланади.
A32. Айрим ҳолларда тахминлар бошланғич маълумотлар деб номланиши мумкин, масалан, тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлаш учун моделдан фойдаланганда, бироқ “бошланғич маълумотлар” атамаси муайян тахминлар замирида ётувчи маълумотларни ифодалаш учун қўлланилиши ҳам мумкин.
A33. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти тахминларни ўринлилиги ва ишончлилиги даражаси ўзгариши мумкин бўлган ички ва ташқи манбалардан олинган турли маълумотлар билан тасдиқлаши мумкин. Айрим ҳолларда тахмин ё ташқи манбалардан (масалан, чоп этилган фоиз ставкаси ёки бошқа статистик маълумотлар), ё ички манбалардан (масалан, тарихий маълумотлар ёки тадбиркорлик субъектида юзага келган олдинги шароитлар) олинган тегишли маълумотларга асосланиши лозим. Бошқа ҳолларда тахмин янада субъектив бўлиши мумкин, масалан, тадбиркорлик субъекти тажрибага ёки маълумотлар олиш мумкин бўлган ташқи манбаларга эга бўлмаган ҳолларда.
A34. Ҳаққоний қиймат бўйича ҳисоблаб чиқилган баҳолар билан боғлиқ ҳолда тахминлар операцияни амалга оширишни хоҳловчи яхши хабардор бўлган томонлар (баъзан улар “бозор иштирокчилари” деб аталади ёки эквивалент атама билан номланади) активларни айирбошлаш ёки мажбуриятларни бажаришда ҳаққоний қийматни аниқлаш учун фойдаланадиган омилларни акс эттиради ёки уларга мос келади. Муайян тахминлар баҳоланаётган актив ёки мажбурият кўрсаткичларига, қўлланилаётган баҳолаш усулига (масалан, бозор ёндашуви ёки даромад нуқтаи назаридан ёндашув) ва молиявий ҳисоботларни тақдим этиш тегишли асоси талабларига қараб ҳам ўзгаради.
A35. Ҳаққоний қиймат бўйича ҳисоблаб чиқилган баҳоларга нисбатан тахминлар ёки бошланғич маълумотлар уларнинг манбаси ва асосларига қараб қуйидагича фарқланади:
(a) Бозор иштирокчилари актив ёки мажбуриятни ҳисобот тақдим этаётган тадбиркорлик субъектига боғлиқ бўлмаган манбалардан олинган бозор маълумотлари асосида баҳолашда улар фойдаланиши мумкин бўлган манбаларни акс эттирадиган тахминлар ёки бошланғич маълумотлар (баъзан улар “кузатиладиган бошланғич маълумотлар” деб аталади ёки бошқа эквивалент атама билан номланади).
(б) Тадбиркорлик субъектининг бозор иштирокчилари актив ёки мажбуриятни мазкур вазиятда мавжуд бўлган энг яхши маълумотлар асосида баҳолашда қайси тахминлардан фойдаланиши ҳақидаги ўз мулоҳазаларини акс эттирадиган тахминлар ёки бошланғич маълумотлар (баъзан улар “кузатилмайдиган бошланғич маълумотлар” деб аталади ёки бошқа эквивалент атама билан номланади).
Бироқ амалда (а) ва (б) ўртасидаги фарқ доим ҳам аниқ кўриниб турмайди. Бундан ташқари, тадбиркорлик субъекти раҳбариятидан бозорнинг турли иштирокчилари фойдаланаётган ҳар хил тахминлар орасидан танлашни амалга ошириш талаб этилиши мумкин.
A36. Субъективлик даражаси, яъни тахмин ёки бошланғич маълумотлар кузатиладиган хусусиятга эга экани ёки эга эмаслиги баҳолашнинг ноаниқлиги даражасига ва, шу тариқа, муайян ҳисоблаб чиқилган баҳога нисбатан муҳим бузиб кўрсатишлар рискларига аудитор томонидан берилган баҳога таъсир кўрсатади.
Ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш усулларидаги ўзгаришлар (8(в)(v) бандига қаранг)
A37. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳоларни қандай аниқлашига баҳо беришда аудитор ҳисоблаб чиқилган баҳоларни аниқлаш усулларида олдинги давр билан таққослаганда ўзгаришлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигини ёинки мавжуд бўлиши лозимлиги ёки лозим эмаслигини тушуниши зарур. Муайян баҳолаш усули тадбиркорлик субъектига таъсир кўрсатувчи муҳит ёки вазиятларда ёинки молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун қўлланиладиган асос талабларида юз берган ўзгаришларга жавобан ўзгартиришларни талаб қилиши мумкин. Агар тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлаш усулини ўзгартирган бўлса, у янги усул кўпроқ мос келишини ўз-ўзича бундай ўзгаришларга жавоб ҳисобланишини исботлай олиши муҳимдир. Масалан, тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳони аниқлаш асосини жорий нархлар бўйича ҳисобга олиш ёндашувидан фойдаланишдан моделдан фойдаланишга ўзгартирган бўлса, аудитор тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг иқтисодий вазият нуқтаи назаридан бозор ҳақидаги тахминлари асосли ёки асосли эмаслигини текширади.
Баҳолашнинг ноаниқлиги (8(в)(vi) бандига қаранг)
A38. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти баҳолашнинг ноаниқлиги эффектини баҳолагани ёки баҳоламагани, агар баҳолаган бўлса, қандай баҳолагани ҳақида тасаввур ҳосил қилишда аудитор кўриб чиқиши мумкин бўлган жиҳатларга, масалан, қуйидагилар киради:

• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти муқобил тахминлар ёки натижаларни кўриб чиққанми, агар кўриб чиққан бўлса, қай тарзда кўриб чиққан (масалан, ҳисоблаб чиқилган баҳога нисбатан тахминлардаги ўзгаришлар эффектини аниқлаш учун таъсирчанлик таҳлилини ўткаиш йўли билан).
  
• 
  Таҳлилда натижаларга нисбатан бир нечта сценарийлар аниқланганда тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ҳисоблаб чиқилган баҳони қандай аниқлайди.
  
• 
  Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти олдинги даврда акс эттирилган ҳисоблаб чиқилган баҳолар натижасининг мониторингини ўтказадими ва тадбиркорлик субъекти раҳбарияти мазкур мониторинг амали натижалари бўйича тегишли чораларни кўрганми.
  

Олдинги даврда акс эттирилган ҳисоблаб чиқилган баҳоларини кўриб чиқиш (9-бандга қаранг)

A39. Ҳисоблаб чиқилган баҳонинг натижаси кўпинча олдинги давр учун молиявий ҳисоботларда тан олинган ҳисоблаб чиқилган баҳонинг ўзидан фарқ қилади. Рискларни баҳолаш тартиб-таомилларини бажаришда бундай фарқларнинг сабабларини аниқлаш ва тушуниш учун аудитор қуйидагиларни олиши мумкин:

• 
  Олдинги даврда тадбиркорлик субъекти раҳбарияти томонидан баҳолаш жараёнининг самарадорлиги хусусида маълумотларни. Бу маълумотлар асосида аудитор тадбиркорлик субъекти раҳбарияти томонидан жорий даврда амалга оширилаётган баҳолаш жараёнининг самарадорлиги ҳақида ҳукм чиқариши мумкин.
  
• 
  Олдинги даврда акс эттирилган ҳисоблаб чиқилган баҳоларни жорий даврда қайта баҳолаш учун мос келадиган аудиторлик далилларини.
  
• 
  Баҳолашнинг ноаниқлиги сингари жиҳатлар хусусида аудиторлик далилларини. Бундай далиллар молиявий ҳисоботларда очиб беришни талаб этиши мумкин.
  

A40. Олдинги давр ҳисоблаб чиқилган баҳоларини кўриб чиқиш аудиторга жорий даврда ҳисоблаб чиқилган баҳоларнинг тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг нохолислиги билан боғлиқлиги эҳтимолини кучайтирадиган ёки бундай нохолисликнинг мавжудлигига ишора қиладиган вазиятлар ёки шароитларни аниқлашда ҳам ёрдам бериши мумкин. Аудиторнинг профессионал скептицизми билан боғлиқ нуқтаи назар бундай вазиятлар ёки шароитларни аниқлашга, шунингдек бундан кейинги аудиторлик тартиб-таомиллари хусусияти, уларни бажариш муддатлари ва кўламини аниқлашга ёрдам беради.
A41. АХС 240¹² га мувофиқ тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг аҳамиятли ҳисоблаб чиқилган баҳолар билан боғлиқ бўлган мулоҳазалари ва тахминларини ретроспектив тарзда қайта кўриб чиқиш талаб этилади. Бундай қайта кўриб чиқиш тадбиркорлик субъекти раҳбарияти назоратларни четлаб ўтиши билан боғлиқ рискларга жавобан фирибгарлик туфайли муҳим бузиб кўрсатишлар рискини юзага келтириши мумкин бўлган нохолисликнинг мавжудлигини аниқлаш учун ҳисоблаб чиқилган баҳоларни кўриб чиқиш тартиб-таомилларини ишлаб чиқиш ва бажариш тўғрисидаги аудиторга қўйиладиган талаб доирасида ўтказилади. Амалда олдинги даврда акс эттирилган ҳисоблаб чиқилган баҳолар аудитор томонидан кўриб чиқилиши ушбу АХСга мувофиқ рискларни баҳолаш тартиб-таомили сифатида АХС 240 га мувофиқ талаб этиладиган кўриб чиқиш билан бирга ўтказилиши мумкин.
A42. Аудитор олдинги давр аудитини ўтказиш жараёнида ўта ноаниқ деб аниқлаган ҳисоблаб чиқилган баҳоларни ёки олдинги давр билан таққослаганда сезиларли даражада ўзгарган ҳисоблаб чиқилган баҳоларни янада муфассал кўриб чиқиш талаб этилади, деган мулоҳазани қабул қилиши мумкин. Бошқа томондан, масалан, одатдаги ва такрорланадиган операцияларни бухгалтерия ёзувларида акс эттириш муносабати билан юзага келадиган ҳисоблаб чиқилган баҳоларга нисбатан аудитор рискларни баҳолаш тартиб-таомиллари сифатида таҳлилий тартиб-таомилларни қўллаш кўриб чиқиш мақсадлари учун кифоя қилади, деган мулоҳазани қабул қилиши мумкин.
A43. Ҳаққоний қиймат бўйича ҳисоблаб чиқилган баҳолар ва баҳолашни ўтказиш санасида амал қилувчи шартларга асосланган бошқа ҳисоблаб чиқилган баҳолар учун олдинги давр учун молиявий ҳисботларда тан олинган ҳаққоний қиймат суммаси билан жорий давр мақсадларида қайта баҳоланган сумма ёки натижа ўртасида кўпроқ тафовут мавжуд бўлиши мумкин. Бунга мазкур ҳисоблаб чиқилган баҳоларни баҳолашнинг мақсади муайян вақтда қийматнинг тахмин этилиши билан боғлиқлиги, у тадбиркорлик субъекти ишлаётган муҳитдаги ўзгаришларга қараб аҳамиятли равишда ва тез ўзгариши мумкинлиги сабаб бўлади. Шу боис, аудитор кўриб чиқишни муҳим бузиб кўрсатишлар рискларини аниқлаш ва баҳолаш учун ўринли бўлган маълумотларни олишга қаратиши мумкин. Масалан, айрим ҳолларда олдинги даврда акс эттирилган ҳаққоний қиймат бўйича ҳисоблаб чиқилган баҳонинг натижасига таъсир кўрсатган бозор иштирокчиларининг тахминларида юз берган ўзгаришлар ҳақида тасаввур ҳосил қилиш аудит мақсадлари учун ўринли бўлган маълумотлар билан таъминлаши эҳтимоли кам бўлади. Бинобарин, олдинги даврда акс эттирилган ҳаққоний қиймат бўйича ҳисоблаб чиқилган баҳонинг натижасини кўриб чиқишда аудитор ўз эътиборини тадбиркорлик субъекти раҳбарияти томонидан олдинги даврда амалга оширилган баҳолаш жараёнининг самарадорлиги ҳақида, яъни тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг тажрибаси ҳақида тасаввур ҳосил қилишга қаратиши мумкин. Мазкур тасаввур асосида аудитор тадбиркорлик субъекти раҳбарияти томонидан жорий даврда амалга оширилаётган баҳолаш жараёнининг самарадорлиги даражаси тўғрисида мулоҳаза чиқариши мумкин.
A44. Ҳисоблаб чиқилган баҳонинг натижаси билан олдинги давр учун молиявий ҳисоботларда тан олинган сумма ўртасидаги тафовут доим ҳам олдинги давр учун молиявий ҳисоботларни бузиб кўрсатишни ўзида ифодалавермайди. Бироқ, масалан, мазкур тафовут олдинги давр учун молиявий ҳисоботларни тайёрлаш якунланган пайтда тадбиркорлик субъекти раҳбарияти учун очиқ бўлган маълумотлар туфайли юзага келган ёки мазкур маълумотлар ушбу молиявий ҳисоботларни тайёрлаш ва тақдим этишда олинган ва ҳисобга олинган деб тахмин қилиш учун асослар мавжуд бўлса, кўрсатилган тафовут олдинги давр учун молиявий ҳисоботларни бузиб кўрсатишни ўзида ифодалаши мумкин. Молиявий ҳисоботларни тақдим этишнинг кўпгина асослари ҳисоблаб чиқилган баҳолардаги бузиб кўрсатишларни ўзида ифодалайдиган ўзгаришлар ва бошқа ўзгаришларни фарқлашга ёрдам берадиган қўлланмаларни ўз ичига олади, шунингдек риоя этилиши лозим бўлган бухгалтерия ҳисоби ёндашувини назарда тутади.