I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

Avtomobil yo‘llarining transport- ekspluatatsion sifatini boshqarishning nazariy asoslari

Boshqarish nazariyasining asosiy tushunchalaridan biri operatsiya tushunchasidir. "Operatsiya" so‗zini hayotning har qanday sohasida ma‘lum bir maqsadga erishish va takrorlanish xarakteriga ega bo‗lishga qaratilgan yagona
o‗ylab qo‗yilgan ishga birlashgan, ya‘ni ko‗p martali deb tushunish kerak. Ma‘lum bir maqsadga erishish uchun ma‘lum bir operatsiyada izlanadigan shaxslar va texnik qurilmalar majmui operatsiyani boshqaruvchilar deb ataladi. Faoliyat yurituvchi operatsiyani boshqaruvchilar tarkibiga kiruvchi korxonalar faoliyatiga doir qarorlar qabul qilishga mas‘ul shaxs, ya‘ni, bu qo‗mita raxbaryati.. Operatsiyada bir yoki bir necha operatsion boshqaruvchilarni o‗z ichiga olgan,turli bir biriga mos kelmaydigan maqsadni ko‗zlovchilar bo‗lishi mumkin. Faoliyat yurituvchi tomonlar maqsadlarining mos kelmasligi ziddiyatli vaziyatni yuzaga keltiradi. Maqsadga erishish uchun operatsion boshqaruv mablag‗larning (resurslarning) ayrim fondiga ega bo‗lishi, undan foydalanish yoki maqsadga erishish mumkin bo‗lgan sarf-harajatlarga ega bo‗lishi kerak. Operatsiyaning xususiyatiga qarab resurslar naqd pul, yoqilg‗i, yo‗l jihozlari, qurilish materiallari va boshqalar bo‗lishi mumkin.
Operatsiya boshqariladigan faoliyatdir. Operatsion boshqaruv resurslarni- echimlardan foydalanishning ma‘lum yo‗llarini tanlab, operatsiyani boshqaradi. Operatsion boqaruvning operatsiyani boshqarish qobiliyati har doim cheklangan, chunki yo‗llarni rivojlantirish uchun ajratilgan resurslar har doim cheklangan.
Yo‗l korxonasi rahbarlari tomonidan ruxsat etilgan qarorlarning bajarilishi turli natijalarga olib keladi. Turli qarorlarni sifatini solishtirish uchun qarorlarni tegishli natijalarini baholay olish kerak. Qarorlarning natijasi optimal tezlik, yo‗l harakati xavfsizligi, yo‗l o‗tkaza olish qobilyati, korxona samaradorligi, rentabellik yoki samaradorlik darajasi kabi ba‘zi sifat mezonlari (samaradorlik yoki optimallik mezonlari) yordamida baholanadi.
Tanlangan optimallik mezoni ma‘nosida eng yaxshi bo‗lgan, ya‘ni unga kerakli ekstremal (maksimum va minimum) qiymatni etkazib beradigan strategiya optimal echim deyiladi.
Boshqaruv nazariyasining muhim tushunchalaridan biri operatsiya tadqiqotchisidir. (ishlab chiqarish-texnika bo‗limi). Bu hamkorlik qiluvchiga tegishli va operatsion boshqaruv bilan bir xil maqsadga erishish kerak. Biroq, u yakuniy qarorlar qabul qilmaydi, faqat menejerga yordam beradi, uni boshqarish uchun miqdoriy asoslar bilan taqdim etadi.
Ishlab chiqarish-texnika bo‗limi ishining mohiyati hal qilinadigan muammoning mohiyati va o‗ziga xosligini batafsil o‗rganish, maqbul strategiyalarning butun majmuini aniqlash, ularning sifatini baholash, bir-biri bilan taqqoslash va optimal strategiyani aniqlashdan iborat (ta‘mirlash yoki rekonstruksiya qilish). Operatsiyani o‗rganish optimal strategiyani tanlash bo‗yicha tavsiyalar bilan yakunlanadi. Boshqaruvning o‗zi, ya‘ni strategiyani yakuniy tanlash va uni amalga oshirish tadqiqot doirasidan tashqariga chiqadi va mas‘ul shaxs-tashkilot rahbarining vakolatiga kiradi.
Tadqiqotchining barcha tavsiyalari ilmiy asoslangan bo‗lishi kerak, qarorlarni ilmiy asoslash, birinchi navbatda, mumkin bo‗lgan qarorlarni miqdoriy baholashdir.
Boshqaruv nazariyasiga nisbatan indikator yo‗lning yoqilg‗i - energetika sektorini miqdoriy jihatdan aniqlash uchun ishlatilishi kerak.
Avtomobil yo‗llari TEC ko‗p qirrali. SHuning uchun ularning miqdoriy xarakteristikalari uchun transport va ekspluatatsion ko‗rsatkichlar majmuasidan foydalanish kerak. SHunday qilib, xarakat tezligi, tashish quvvati va o‗tkazish qobiliyati, yo‗l harakati intensivligi, yo‗l harakati xavfsizligi va boshqalar kabi ko‗rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Nazorat nazariyasiga nisbatan mezon echimlarni miqdoriy baholash, ularni bir-biri bilan taqqoslash va eng yaxshi (optimal) variantni tanlash vositasidir.
Qaror qabul qilingan har qanday murakkab ob‘ekt sifatida yo‗l ko‗plab ko‗rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Odatda, bu ko‗rsatkichlar teng emas: ularning ba‘zilari ikkilamchi, maqsadlariga bog‗liq emas va shuning uchun boshqaruvga kam ta‘sir ko‗rsatadi; boshqalari esa, aksincha, yo‗llarni ta‘mirlash maqsadlarini bevosita ifoda etib, boshqaruvga hal qiluvchi ta‘sir ko‗rsatadi. Bu ko‗rsatkichlar optimal echimlarni tanlash mezonlari sifatida harakat qilishi kerak.
Qaror qabul qilish holatiga qarab, o‗zini optimallikning yagona mezoni (masalan, o‗tkaza olish qobilyati) bilan cheklash mumkin. Bu boshqaruv muammosi bir mezonli boshqaruv muammosi deb ataladi. Aks holda, ko‗p mezonli boshqaruv muammolari mavjud.
Boshqaruv jarayoni quyidagi ketma-ketlikda bajariladi:

1. 
   Muammoni dastlabki shakllantirish.
   
2. 
   Operatsiya maqsadlarini aniqlash va yo‗l maqsadiga qarab tegishli optimallik mezonlarini tanlash.
   
3. 
   Yo‗l jamg‗armasiga kiruvchi mablag‗larni aniqlash.
   
4. 
   Yo‗lning transport-ekspluatatsion sifatlarini takomillashtirish bo‗yicha chora-tadbirlarning eng to‗liq ro‗yxatini solishtirish va aniq samara bermaydiganlarni tashlab yuborish maqsadida ularni dastlabki tahlil qilish.
   
5. 
   Ma‘lumotlar bankini tuzish va yo‗l parametrlarining o‗zgarishini prognozlash.
   
6. 
   Muammo qo‗yilishini aniq shakllantirish.
   
7. 
   Har bir muqobil samaradorligini baholash uchun boshqaruv modelini ishlab chiqish.
   
8. 
   Masala echish usulini tahlil qilish va tanlash va echish algoritmini ishlab chiqish.
   
9. 
   Yo‗lning transport-ekspluatatsion sifatlarini baholash va eng samaralilarini aniqlash.
   
10. 
    Tashkilot rahbarini boshqarishi.
    
11. 
    Qarorni amalga oshirish va natijalarni baholash.
    

Yo‗llarning transport va ekspluatatsion sifatlarining noaniqligi prognozlashni va yo‗l transportining talablaridan qoniqmaslikni talab qiladi-muayyan qarorlar qabul qilish. Qaror qabul qilish rolida raxbar :

1. 
   Yo‗llarning transport va ekspluatatsion xarakteristikalari, tezlik, yo‗l harakati xavfsizligi, transport harajatlari, qoplamaning holati va h.k. kabi o‗zgaruvchilar yordamida ta‘riflangan sohada bilimga ega bo‗lish. O‗zgaruvchilarni miqdor jihatdan (xarakat intensivligi, tezligi, qoplama holati) va sifat jihatdan (qulaylik, harakat qulayligi) ifodalash mumkin);
   
2. 
   Yuqoridagi o‗zgaruvchilarni ikki guruhga bo‗lib u nazorat qiladigan va nazorat qila olmaydigan, lekin u asosan bilvosita ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Boshqaruvchi tomonidan to‗liq boshqariladigan o‗zgaruvchilar boshqariluvchi o‗zgaruvchilar deyiladi. Raxbar yo‗llarning transport va ekspluatatsion ko‗rsatkichlarini boshqarishi mumkin. Boshqariladigan o‗zgaruvchilarning o‗zgarishi ular ko‗rgan chora-tadbirlar (tadbirlar) deb yuritiladi;
   
3. 
   Boshqarilmaydigan o‗zgaruvchilarning kelajakdagi xatti-harakatlari haqida uning hozirgi va kelajakdagi xatti-harakatlari haqida muqobil taxminlar bilan bashorat qiling. Avtomobil yo‗llarining transport va ekspluatatsion sifatlari (yo‗l harakati intensivligi, yo‗l harakati xavfsizligi, qoplamaning g‗adir-budurligi va mustahkamligi) ning shartli prognozlarini ma‘lum muddatga shakllantirishi lozim;
   
4. 
   Prognozlarning turli natijalarini va muqobil chora-tadbirlarning nisbiy samaradorligini baholash, muqobil chora-tadbirlarni qo‗llashda yo‗llarning transport va ekspluatatsion ko‗rsatkichlari qanday o‗zgarishini baholash;
   
5. 
   Barcha mavjud muqobil harakatlardan tanlovni amalga oshirish uchun natija yuqori samarali bo‗lishi va afzalliklar (yoki samaradorlik) darajasigaa ko‗ra harakatlarni bajarish ketma-ketligini aniqlash. Bu tanlov boshqaruv deb ataladi.
   

Avtomobil yo‗llarining transport va ekspluatatsion sifatlarini boshqarish ko‗p mezonli vazifadir. Boshqariladigan tadbir natijalari boshqaruv strategiyasi va rahbar tomonidan qabul qilingan qarorlarga bog‗liq. Yo‗llarning transport va ekspluatatsion sifatlarini boshqarishda qaror qabul qilishning ko‗p mezonli muammolari nazariyasidan foydalanamiz.
Yo‗l tashkiloti rahbarining strategiyasi bilan belgilanadi. Raxbar strategiyasi - o‗lchovli vektor deb faraz qilaylik (saqlash, ta‘mirlash, rekonstruksiya qilish), ya‘ni
( ) ̅ (9.7)
Boshqaruvchi N ta bo‗limdan iborat yo‗l yoki yo‗llar tarmog‗ini boshqarishini ham nazarda tutamiz.
Bu holda raxbarning vaqt funksiyasi sifatidagi strategiyasi N o‗lchovli vektor sifatida namoyon bo‗lishi mumkin,
^̅ ( ) (9.8) diskret qiymatlarni qabul qiluvchi komponentlar
, yo‗l bo‗lagi ta‘mirlansa,
, yo‗l bo‗lagi rekonstruksiya qilinsa,
, aks holda.
Batafsil raxbar strategiyasi vektor tomonidan tasvirlangan mumkin
( ) ^̅ ̅ (9.9)
bu erda - yo‗l uchastkalarini saqlash, ta‘mirlash va qayta qurish bo‗yicha raqamlangan chora - tadbirlar, ularning har biri harajatlarga to‗g‗ri keladi.
Nazorat vektorining tarkibiy qismlari moliyaviy va moddiy resurslar tufayli bir qator cheklanishlar bilan bog‗langan. Umuman olganda, bu cheklovlar sifatida ifodalanishi mumkin.
(9.10)
bu erda - ayrim funksiya, - moliyaviy va moddiy resurslar, - ayrim ish turlarining qiymati.
B_i raqami bilan saqlash, ta‘mirlash, rekonstruksiya qilish harajatlarini i raqami bilan T muddatga belgilaylik
Ular quyidagi shartlarga javob berishi kerak:

∑


(9.11)

Bu erda - saqlash, ta‘mirlash, rekonstruksiya, uchun muddatga ajratilgan harajatlarning umumiy qiymati.

∑
Yoki ayrim ish turlarini hisobga olgan holda.

∑


̅ ̅̅

(9.12)

̅ - T davridagi chora-tadbirlar soni ̅
SHart (9.9.) doirasidagi ning ruxsit etilgan qiymatlarini aniqlaydi. Raxbar u yoki bu strategiyani doirasida tanlab (masalan, yo‗l harakati xavfsizligini yaxshilash uchun yirik ta‘mirlash, rekonstruksiya yoki chora-tadbirlar va hokazo) operatsiyani boshqaradi.
Boshkaruv harakatlarining samaradorligi , majmui bilan baxolanadi yoki yo‗l-transport talablari vazni bilan farq qilishi mumkin bo‗lgan mezonlar nisbiy ahamiyatga ega bo‗lgan koeffitsientlar bilan
farqlanadi.
Mezonlar ^̅ ( ) mezonlar vektorini, koeffitsientlar esa
ahamiyat vektorini hosil qiladi vektor mezoniga kiritilgan mezonlar xususiy yoki lokal deb ataladi. Har bir mahalliy mezon transportning yo‗llarga bo‗lgan talablarini tavsiflaydi. U ko‗rsatilgan ayrim strategiyasi bilan bog‗liq, ya‘ni.
( ) ^̅ (9.13) bunda aniq omillar ba‘zi majmui hisoblanadi.
Xususiy holatda mezon va strategiya o‗rtasidagi funksional munosabatdir. ^̅ hal qilinadigan muammoga qarab ularni turli usullar bilan echish mumkin: analitik, grafik, jadvalli, algoritmik. Bunda mezon vektori
( ) ^̅ strategiya , dan vektor-funksiyani ifodalaydi ya‘ni.
( ) (9.14)

^{bu erda A –majmua, lokal konstantalar A} _{g ,} ^g1, K
to‗plamiga mos to‗plam.

Raxbar o‗z oldiga maqsad ыilib qo‗yilgan-barcha lokal mezonlarining mumkin bo‗lgan qiymatlarini oshirish. Maqsadga erishish vositasi ruxsat etilgan qiymatlar qatoridan strategiyani mos tanlash hisoblanadi. Shunday qilib, operatsiya rahbarining vazifasi ikkita shart bilan aniqlangan optimal strategiya X ni topishdan iborat:

1. 
   strategiya amalga oshirish mumkin bo‗lishi kerak, ya‘ni.
   

doirasida bщlishi kerak.

2. 
   strategiya mezonlar vektor  ahamiyatini hisobga olib, masala qabul murosaga tamoyili ma‘noda eng yaxshi bo‗lishi kerak.
   

X ning optimal boshqaruvi quyidagi bog‗liqlikni qanoatlantirishi kerak
^{̅ ̅ [ ]} (9.15)
qayerda ramzlar strategiyasi ^{̅ ̅} samaradorligi vektorlari optimal vektorlarni va ramzi ba‘zi optimallashtirish operatori bildiradi. Transport ekspluatatsion
boshqarishning ko‗p mezonli vazifalari mavjud.
I toifa-sifatlar majmuini optimallashtirish muammosi. Bu turdagi muammolar ob‘ektning bir necha sifatlarini tavsiflaydi, ularning har biri optimal echimni tanlashda hisobga olinishi kerak. Ushbu turdagi muammolarning xususiyatlari lokal mezonlar, odatda, turli o‗lchov birliklariga ega.
Masalan. Yo‗l transportining optimal ekspluatatsion sifatini ta‘minlovchi shunday yo‗l holatini yaratish zarur. Yo‗lning transport va ekspluatatsion sifati quyidagi asosiy parametrlar bilan baholanadi: -tezkorligi;  - yo‗l harakati xavfsizligi; - transport harajatlari; -yuk tashish tannarxi; transportt
harajatlari; -harakat qulayligi. SHuning uchun yo‗l sharoitlari vektor mezoni bilan baholanishi kerak.
(9.16)
II-toifa - obektlar to‗plamining optimallashtirish muammolari. Bu muammo- larda har birining faoliyat sifati mustaqil mezon bilan baholanadigan ob‘ektlar maj- muini ko‗rib chiqamiz. SHunda butun obektlar to‗plamining faoliyat sifati ushbu obektni xarakterlovchi alohida mezonlardan tashkil topgan vektor mezonlar bilan baholanishi lozim. Ushbu turdagi muammolarda mahalliy optimallik mezonlari odatda bitta o‗lchamga ega.
Masalan. Tuman misolida yo‗l sifatini yoki saqlanishini yaxshilash uchun turli transport va ekspluatatsion sifatlarga ega bo‗lgan turli toifadagi yo‗llar orasida mablag ‗ ajratish talab etiladi.
Ajratilgan har bir – yo‗l mablag‗larining qondirilganlik darajasi mezon bo‗yicha baholanadi. Shunda yo‗llar iste‘molchilari talablarini qondirishning umu- miy rejasi vektor mezoni bilan baholanadi.
Mahalliy mezonlarning turli o‗lchov birliklarida ularni normallashtirish, ya‘ni bir xil ulchovga keltirish muammosi mavjud bo‗lib, u o‗lchovsiz masshtabda o‗lchashga keltirish maqsadga muvofiqdir. Lokal mezonlarning turli ahamiyatiga ko‗ra, ularning ustuvorligini,ayniqsa, optimal qarorni tanlashda, muhim mezonlarga ma‘lum afzalliklarni berish kerak. Ushbu muammolar tabiatda konseptual bo‗lib, bunday muammolarni hal qilishda odatda mutaxassislar muhim rol o‗ynaydigan turli xil evristik muolajalarga murojaat qilishlari kerak.
Yo‗llarning transport ekspluatatsion sifatlarini boshqarishning taklif etilgan nazariyasini amalda qo‗llash yo‗llarni ta‘mirlash va texnik xizmat ko‗rsatish uchun mablag‗larning etishmasligini maqbul boshqarish, shuningdek, transport harajatlarini, yo‗l-transport hodisalarini sezilarli darajada kamaytirish, asosiy yo‗llardagi transport qulayliklarini yaxshilash imkonini beradi.
Vektor mezoniga kiruvchi lokal mezonlarning ustuvorligi turli yo‗llar bilan belgilanishi mumkin. Xususiyatlari keng tarqalgan quyidagi ustuvor: ustuvor qator
ustuvor vektor va vazn koeffitsientlari vektori (vazn omili)
(9.17)
ustuvor qator J lokal mezonlarning ko‗p indeklarini tartibli ko‗rinishi:
(9.18)
va dominant mezonlarining sifatli munosabatlarini aks ettiradi, ya‘ni: mezon e₁ mezon e₂ dan muhimroq, mezon e₂mezon e₃ dan muhimroq va hokazo. Lokal mezonlar majmui orasida ayrim hollarda ekvivalent mezonlar guruhlari bo‗lishi mumkin. Ularni ustuvor J ichki qavslar qatoriga ajratish taklif etiladi, masalan
[ ] (9.19)
Ustuvor vektor komponentalari – (binar) ikkilangan ustuvor munosabatlar bo‗lgan k -o‗lchovli vektor. Ular ustuvor qatordan ikki qo‗shni mezon va ning ahamiyati bo‗yicha ustunlik darajasini aniqlaydi, ya‘ni qiymati yordamida kriteriysi mezonidan necha marta muhimroq ekanligi belgilanadi. Agar ba‘zi mezonlar va teng bo‗lsa, u holda mos komponentasi hisob-kitoblar qulaylik uchun odatda taxminan Ustuvor vektor ustuvor qator ko‗ra oldindan buyurtma mahalliy mezonlar bir juft taqqoslash bilan belgilanadi. Bu ustuvor qator ma‘noda buyurdi mahalliy mezonlar majmui ustuvor vektor har qanday komponenti munosabatlarni qondirishi ayon bo‗ladi.
, ^̅. (9.20)
Vazn vektori o‗lchovli vektor, komponentlari o‗zoro quyidagicha bog‗langan

∑
,

(9.21)

– mezon boshqalardan nisbatan ustinligini aniqlaydigan komponent
vektor  vazn koeffitsienti ma‘nosiga ega.
Lokal mezonlar yoki yo‗l talablari ustuvorlik bo‗yicha qatorga keltirilgan xolatni ko‗rib chiqaylik. Keyin, shubhasiz, qo‗shni komponentlar va ularning  vektorlaridagi munosabat bilan bog‗liq
(9.22)
va  vektorlarning tarkibiy qismlari

(9.23)

J, V,  vektorlarni qurish tartibi quydagi tartibda taklif etilgan: birinchi ustuvor qator J bo‗lishi kerak, so‗ngra ustuvor vektor keyin esa J va V vektorlarga asosan  vaznk vektorini.
_∏

(9.24)

∑

∏

Masalan, avtomobil yo‗llari tasnifiga ko‗ra, vektor olti turdagi yo‗llardan iborat, ya‘ni E . Avtomobil yo‗llari va og‗irliklar quyidagi ketma-ketlikda joylashtirilgan:
1.Avtomagistrallar; 2. Ommaviy dam olish joylariga kirish; 3. Yirik shaharlarga kirish bo‗laklari; 4. Yirik shaharlarni aylanib o‗tuvchi va halqa avtomobil yo‗llari; 5. Magistral yo‗llar; 6. Mahalliy yo‗llar;
vektor bo‗yicha baholash uslublari
Vazn vektorini aniqlashimiz kerak.
Yechimlar quyidagicha bo‗ladi:

(9.25)

ustuvor vektorning son qiymatlarini quyibb olamiz , ,
, , ,