I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

Yo‘llarning transport va ekspluatatsion sifatlarini optimallashtirish

Ma‘lumki, yo‗l transport ekspluatatsion sifatlarning murakkab majmui: tezlik, yo‗l harakati xavfsizligi, yo‗l harakati qulayligi, transport harajatlari va ekologik xavfsizlik kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Yo‗lning transport va ekspluatatsion sifatlarini optimallashtirishda yo‗l harakati xavfsizligi, yo‗l harakati qulayligi, transport t harajatlari va ekologik xavfsizlik miqdor jihatdan mos ravishda quyidagi ko‗rsatkichlar bilan tavsiflandi: nisbiy xalokatlik va halokatning og‗irligi, tezlanish shovqini, yuklanish darajasi, xaydovchining xolati, yonilgi sarfi, dvigatel va shina yedirilishi, gazdan ifloslanishi.
Yo‗lning ko‗p sonli transport va ekspluatatsion sifatlarini optimallashtirish murakkab vazifa bo‗lib, ko‗p mezonli echim usulini qo‗llashni talab qiladi. Yo‗lning transport va ekspluatatsion sifatlarini optimallashtirish shu nuqtai nazardan ideal nuqta usuli eng maqbuldir.
Ideal nuqta usuli ko‗p o‗lchovli koordinata sistemasidagi masofani real tezliklardan ideal tezliklargacha aniqlashni o‗z ichiga oladi. Minimal yo‗qotishlarni olish maqsadida optimallashtirishda "absolyut rekordchi" tezlikni xarakterlovchi nuqta koordinata boshida joylashgan (ko‗rsatkichlarning normalangan qiymatlari nolga teng).

Masalani berilgan ko‗rsatkichlar fazosida yechish uchun umumlashgan ko‗rsatkich aniqlanadi yo‗lning transport – ekspluatatsion sifatlari ideal va real orasidagi masofa:
√ (9.26)
Bu erda – normalangan hususiy ko‗rsatkichlar, – vazn koeffitsienti,umumiy baholashdagi har bir ko‗rsatkichni hisobga olish.

∑


(9.27

qiymatini ekspert baholashusuli yo‗l vazifasiga qarab aniqlash mumkin. Ideal nuqta usulining g‗oyasi tabiiy taxmindan iborat bo‗lib, yo‗lning transportt va ekspluatatsion sifatlari idealga qanchalik yaqin ( qancha kam) bo‗lsa, shunchalik

yaxshi bo‗ladi. Bu masofa ma‘lum bir xususiy ko‗rsatkichlar uchun yo‗lning optimal transportt va ekspluatatsion sifatini tanlash imkonini beruvchi umumlashgan ko‗rsatkichdir. Bu ko‗rsatgichga ko‗ra mavjud ko‗plab imkoniyatlari o‗rinni va qaror qabul qiluvchi tahlil qilishi va yo‗lning optimal va bir necha suboptimall (optimalga yaqin ) transport-ekspluatatsion sifatlarni solishtirish, imkoniyat bor, yo‗lning funksional maqsadiga qarab yo‗llarni transport- ekspluatatsion sifatlarni eng munosib intervalni tanlash uchun.
Optimallashtirish muammosini soddalashtirish uchun transport-ekspluatatsion ko‗rsatkichlarining transport tezligiga bog‗liqligi qo‗llanildi. Bir nechta transport - ekspluatatsion ko‗rsatkichlar , ....,R harakat tezligiga bog‗liq va turli o‗lchov birliklariga ega. Bu ko‗rsatkichlarni taqqoslash mumkin bo‗lishi uchun ularning absolyut qiymatlarini nisbiy bilan almashtiramiz, ya‘ni normallashtiramiz. Har bir mezonning maksimal qiymati , minimal qiymati esa – ko‗rsatkichlarni ikki

guruhga ajratamiz. Birinchi guruhga , ,... , ko‗rsatkichlar kiradi. bu maksimallashtirish uchun kerak bo‗lgan ko‗rsatgichlar (tezligi, quvvati, avtomobilning uzoq muddat ishlashi); ikkinchi-ko‗rsatkichlar – , minimallashtirish maqsadga muvofiq bo‗lgan, (nisbiy avariya darajasi, yoqilg‗i sarfi, avariyalardan yo‗qotishlar, avtomobil qismlari va shinalarining eskirishi, tashish harajatlari, zararli gazlar emissiyasi va boshqalar.).
Agar maksimal samaradorlikni aniqlamoqchi bo‗lsak, normalangan ko‗rsatkichlar quydagi formulalar bo‗yicha aniqlanadi: