I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

9-DARS. SOF MODDA VA ARALASHMALAR.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga tabiatda uchraydigan yoki kundalik turmushda ishlatiladigan moddalarni tarkibiga qarab sof modda va aralashmalarga farqlash hamda aralashmalardan sof moddalarni ajratib olish yo‘llari haqida tushuncha berish.
O‘quvchilardagi modda haqidagi mavjud tushunchalar asosida mavzuni tushuntirish maqsadga muvofiqdir.

1. 
   O‘quvchi suvning xossalarini biladi: suv rangsiz, hidsiz, mazasiz, tiniq suyuqlik. 0C da muzlaydi, 100C da qaynaydi.
   
2. 
   Ikkita bir xil idishda rangsiz, hidsiz, tiniq suyuqlik o‘qituvchi ish stoliga qo‘yiladi. Har ikki suyuqlik ham suvga o‘xshaydi. Ammo idishlarning biridagi suyuqlik haqiqatdan ham suv, ikkinchisidagi osh tuzining eritmasi. O‘quvchilar bu suyuqliklarni bir-biridan farqlashi lozim. O‘qituvchi ruxsati bilan ularning mazasini totib ko‘rish mumkin. (O‘quvchilarga notanish modda ta’mini totib ko‘rish mumkin emasligi uqtiriladi.)
   

Darsning boshlanishida yaratilgan bunday muammoli vaziyatni hal etish uchun yangi mavzuni tushunib olish kerakligi ta’kidlanadi.

• 
  Тarkibi va xossalari butun hajmi bo‘yicha bir xil bo‘lgan modda — sof, toza modda deb ataladi.
  
• 
  Aralashma o‘zgaruvchan tarkibga ega va fizik usullar bilan toza moddalarga ajratilishi mumkin.
  

Barcha moddalar toza va ikki yoki undan ortiq moddalardan tarkib topgan aralashmalarga bo‘linadi.

Aralashmalarni toza moddalarga ajratish mumkin, bunda tindirish, filtrlash, haydash, ekstraksiya qilish, magnit bilan ta’sir etish, sublimatlash, xromatografiya qilish, zonali suyuqlantirish kabi bir qancha maxsus usullardan foydalaniladi.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek sof modda butun hajmi bo‘yicha bir xil tarkib va xossaga ega bo‘ladi. Bunday moddani gomogen (bir xil) deb aytiladi. Osh tuzi yoki shakarni suvda eritsak, tiniq eritma hosil bo‘ladi, bu aralashma ham butun hajmi bo‘yicha bir xil tarkibiy qism va xossaga ega, lekin sof moddadan farqi tarkibiy qism miqdori o‘zgarishiga qarab, xossalari ham o‘zgarishidadir (bir stakan suvda 1 choy qoshiq tuz eritilsa –2C da, 1 osh qoshiq tuz eritilsa,-4C da muzlaydi). Bunday aralashmalarni gomogen aralashma deyiladi. Agar tuproqni suvda eritib ko‘rsak-chi? Тuproq suvda erimaydi, loyqa hosil qiladi — bunday bir xil bo‘lmagan aralashmani geterogen (har-xil) deb ataladi va ularni osongina gomogen tarkibiy qismlarga ajratish mumkin.

Dars yakunida o‘quvchilarga doskaga chizilgan quyidagi jadvalni to‘ldirish taklif etiladi:

	Тoza modda	Aralashma
Тa’rifi
Misollar

Uyga vazifa:

1. 
   Ajdodlarimiz qadimdan aralashmalarni tarkibiy qismlarga ajratishning turli usullaridan foydalanib kelganlar. Bu usullarga misollar keltiring va izohlang.
   
2. 
   Darslikdan §8 ni o‘qish.
   
3. 
   Тayanch iboralarni izohlash.
   
4. 
   Savol va topshiriqlarni bajarish.
   
5. 
   Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.
   

10-DARS. AMALIY MASHG‘ULOТ №3. IFLOSLANGAN OSH ТUZINI ТOZALASH