I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

11-DARS. ODDIY VA MURAKKAB MODDALAR. (LABORAТORIYA ISHI №4)
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga molekulalar tarkibiga kirgan atomlarning bir turda yoki har-xal turda bo‘lishiga qarab, moddalarning sinflanishi haqidagi tushunchalarni berish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Oddiy moddalar.
   
2. 
   Murakkab moddalar.
   
3. 
   Murakkab moddalarning aralashmalardan farqi.
   
4. 
   Allotropiya hodisasi.
   
5. 
   Analiz va sintez.
   

Moddalar molekulasi tarkibiga kirgan atomlarning bir turdaligi yoki har-xil turdaligiga qarab ikki guruhga bo‘linadi:

• 
  Bir xil turdagi atomlardan (bir element atomlaridan) tashkil topgan moddalar oddiy moddalar deyiladi.
  

Suvning parchalanishidan hosil bo‘lgan vodorod va kislorod oddiy moddalardir. Vodorod molekulasi faqat vodorod atomlaridan, ya’ni bir turdagi atomlardan tashkil topgan. Kislorod molekulasi ham faqat bir turdagi atomlardan, ya’ni kislorod atomlaridan tashkil topgan.

Hozirgi vaqtda 109 ta element ma’lum bo‘lib, ularning har biri oddiy modda sifatida qabul qilinishi mumkin. Shu bilan birgalikda ularning ayrimlari bir nechtadan oddiy modda — allotropik shakl o‘zgarishlarni hosil qilishi mumkin. Bunda oddiy modda tarkibidagi atomlar soni yoki bir-biri bilan o‘zaro bog‘lanish hususiyati bilan farqlanadi:

Uglerod — olmos, grafit, karbin, fulleren kabi oddiy moddalar hosil qiladi.

Oltingugurt — rombik va plastik, kristall va amorf shakllarga ega oddiy moddalar hosil qiladi.

Fosfor — qizil, oq, qora fosforni hosil qiladi.

Kislorod — kislorod, va ozon oddiy moddalarni hosil qiladi va hakozo.

• 
  Bir element atomlaridan turli oddiy moddalar hosil bo‘lishi — allotropiya hodisasidir.
  

Murakkab moddalar tabiatda keng tarqalgan, ularning soni bir necha milliontani tashkil etadi. Ularning tabiiy vujudga kelganlari va sintetik yo‘llar bilan hosil qilinganlari farqlanadi.

• 
  Har-xil atomlardan (turli element atomlaridan) tashkil topgan moddalar murakkab moddalar deyiladi.
  

Suv — murakkab modda, chunki ikki xil atomdan, ya’ni vodorod va kislorod atomlaridan tashkil topgan.

Karbonat angidrid — murakkab modda, uglerod va kislorod atomlaridan tashkil topgan.

Shakar — murakkab modda, uglerod, kislorod va vodorod atomlaridan tashkil topgan.

Aralashmalarni murakkab moddalardan farqlashni bilib olish muhim ahamiyatga ega.

• 
  Aralashma tarkibidagi moddalarni fizik usullar bilan ajratish mumkin, chunki ular o‘z xossalarini saqlab qolgan.
  
• 
  Murakkab moddani fizik usullar bilan tarkibiy qismlarga ajratib bo‘lmaydi.
  

Murakkab moddalarning hosil bo‘lishini va tarkibini o‘rganish uchun bajariladigan kimyoviy jarayonlar analiz va sintez deb ataladi.

• 
  Moddaning tarkibini tekshirish uchun amalga oshiriladigan jarayon analiz deb ataladi
  
• 
  Modda hosil qilish jarayoni sintez deb ataladi
  

4-laboratoriya ishi bajariladi.

Birikmalar tarkibi analiz yo‘li bilan aniqlanadi.

• 
  Birikma qanday tarkibiy qismlardan iborat ekanligini aniqlash sifat analizi deb ataladi
  
• 
  Birikma tarkibiy qismlari qanchadan ekanligini aniqlash miqdoriy analiz deb ataladi