I qism. Fotometriya asoslari

3.4. Rangning fazoviy ta’siri
 
3.4.1. Rang taassurotlari nazariyasi 
Rang taassurotlari nazariyasining boshlang‘ich nuqtasi tabiatda 
rangli ko‘rinishlarni tekshirish hisoblanadi. Bu rangli ob’ektlarning
ko‘zda tug‘diradigan taassurotlarini o‘rganish kerakligini bildiradi. 
Hozirgi vaqtda ham rassomchilik maktablarining noaniq yo‘nalish-
larida naturani o‘rganish kerakligi haqida bahslashishga to‘g‘ri keliyapti.
Naturani o‘rganish deganda tasodifiy taassurotlarni taqlidiy uzatishni 
emas, avvalo, shakl va rangning ob’ektiv tavsiflarini analitik, tadqiqiy 
ishlab chiqish tushiniladi. Bunday o‘rganish uchun tabiatning taqlidini 
emas, balki uni talqin qilish zarur. Biroq talqin hodisalarning mohiyati-
ga mos kelishi uchun tasvirni yaratishdan oldin aniq kuzatuv va ravshan 
fikr yuritish zarur. Mazmun yoki ma’no ravshanlashib borgan sari his-
tuyg‘u ham o‘tkirlashib boradi va badiiy idrok kuzatishning mantiqiy 
tahliliga o‘rganadi. O‘rganuvchilar tabiat bilan «kurash» olib borishi 
darkor, negaki uning ta’sir etish imkoniyati boshqacha va san’atda inson 
ega bo‘lgan tasviriy vositalardan ustun turadi. Sezann yuqori qiziqish 
bilan tabiat mavzulari ustida ishlar edi. Van Gog doimiy mehnat bilan 
tabiatdan olgan taassurotlarini o‘zgartirib o‘zining hususiy rangli va 
formal rassomchiligiga uzatib berishga harakat qildi va bu kurash ostida 
bedorligini yo‘qotdi. 
Har bir rassom o‘zining ishtiyoqiga mos holda tabiatni o‘rganish 
bo‘yicha ishlashda o‘zi uchun o‘lchov aniqlab olishi kerak. Biroq 
insonning ichki dunyosining mo‘lligi sababli tashqi dunyoga e’tiborsiz 
bo‘lish be’manilik bo‘lar edi. Yo tashqariga, yo ichkariga qaratilgan 

---

194 
tabiatning yil fasllari ritmi insonlarga ideal misol bo‘lib hizmat qilishi 
mumkin edi. Bahorda va yozda yerning kuchi tashqariga chiqadi, 
o‘sishda va yetilishda mujassamlashadi, kuzda va qishda esa yana 
orqaga qaytadi hamda kelajakda o‘sish uchun yangilanadi.
Tabiatdagi rang muammosini ko‘rib chiqamiz. Fizikaviy nuqtai 
nazar bo‘yicha buyumlar o‘zicha rangga ega emas. Qachon oq rang – oq 
rang deganda quyosh yorug‘ligini tushunamiz – biror bir buyumning 
sirtini yoritganda, bu buyum o‘zining molekular tarkibiga mos holda 
ma’lum to‘lqin uzunlikdagi yorug‘lik to‘lqinlarini yoki ranglarni yutadi 
va qolganlarini qaytaradi. Spektr ranglari ikkita guruhga bo‘linishi 
mumkin va bunda guruhning har biri yig‘uvchi linza yordamida bitta 
rangga birlashtirilishi mumkin. Bunday yo‘l bilan hosil qilingan ikkita 
rang bir birini o‘zaro to‘ldiradi. Shunday qilib, buyumning sirtidan 
qaytgan yorug‘lik nurlari yutilgan nurlar yig‘indisiga nisbatan 
qo‘shimcha rang hisoblanadi. Qaytgan rang shu buyumning o‘ziga xos 
bo‘lgan lokal rangi bo‘lib tuyuladi.
Oq yorug‘likning hamma nurlarini qaytaradigan va birortasini ham
yutmaydigan jismlar oq bo‘lib ko‘rinadi. Oq yorug‘likning hamma 
nurlarini yutadigan va birortasini ham qaytarmaydigan jismlar qora 
bo‘lib ko‘rinadi. 
Agar ko‘k rangli jismni to‘q sariq rangli yorug‘lik bilan yoritilsa 
bu jism qoraga o‘xshab tuyuladi, chunki to‘q sariqda bu jism 
qaytaradigan ko‘k rang yo‘q. Bundan yorug‘lik ranglarining ahamiyati 
katta ekanligi haqida fikr yuritish mumkin. Yorug‘lik ranglarining 
o‘zgarishi yoritilgan buyumlarning lokal ranglarini ham o‘zgartiradi. 
Yorug‘lik xromatik bo‘lgan sari, lokal rang shunchalik tez o‘zgaradi. 
Yorug‘lik rangi oq rangga qanchalik yaqin bo‘lsa, buyumlar tomonidan 
yutilmagan ranglar shunchalik intensivroq bo‘lib qaytadi va ularning 
lokal rangi tozaroq bo‘lib ko‘rinadi. Tabiatda ranglarni o‘rganishda 
yorug‘lik rangini kuzatish nihoyatda muhim hisoblanadi. Mana shundan 
kelib chiqib impressionistlarning ishlash usullariga murojaat qilish 
foydali bo‘lar edi. Impressionistlar o‘zgaruvchan yorug‘lik ta’sirida 
lokal ranglarning o‘zgarishini to‘xtovsiz o‘rganishar edi. 
O‘z o‘zidan tushunarliki, nafaqat yorug‘lik rangigina emas, balki 
uning intensivligi ham muhimdir. Yorug‘lik nafaqat buyumga rang 
beradi, balki uni haykaltaroshlik mahsuloti sifatida moddiylashtiradi. Bu 
sifatlarni berish uchun, juda bo‘lmaganda, yorug‘lik kuchining uchta 
gradatsiyasini nazarga olish kerak: to‘liq kuchga ega bo‘lgan, o‘rtacha 
kuchli va soya hissiyotini beruvchi yorug‘lik.

---

195 
O‘rtacha kuchli yorug‘lik bilan yoritilganda buyumlarning lokal 
ranglari alohida aniqlikka ega bo‘lib qoladi. Shu kabi sirtning fakturali 
o‘ziga hos xususiyatlari ham yaqqolroq bo‘lib qoladi. To‘liq kuchli 
yorug‘likda buyumning rangi yaltirab qoladi, soyada esa xira va 
qorong‘ilashgan holda idrok qilinadi. 
Qaytgan rangli nurlar buyumlarning lokal ranglarini juda kuchli 
o‘zgartiradi. 
Shunday qilib, lokal rang rangli nurlar jismlardan qaytadi va 
atrofdagi fazo-ga o‘tadi. Agar shu buyum qizil rangga ega bo‘lsa va 
uning qizil nurlari yonida tur-gan oq buyumga tushsa, undan sezilarli 
qizilsimon qaytish kuzatiladi. Agar qizil nurlar yashil buyumga tushsa, 
unda buyumda kulrang-qora qaytish ko‘rinadi, nega-ki qizil va yashil 
ranglarning o‘zaro ta’sirlashishi bir birini yo‘qotishga olib keladi. Agar 
qizil nurlar qora sirtga tushsa, unda qora-jigarrang reflekslar ko‘rinadi. 
Buyumlarning sirt qanchalik yaltiroq bo‘lsa, qaytgan nurlar ham 
shunchalik kuchliroq va sezilarliroq bo‘ladi. 
Impressionistlar quyosh yorug‘ligining rangi va qaytgan nurlar 
rangining uzluksiz o‘zgarishida buyumlarning xususiy ranglarining 
o‘zgarishini o‘rganish jarayonida lokal ranglar umumiy rang 
atmosferasida g‘oyib bo‘ladi degan hulosaga keldilar. Bu rangli 
taassurotlarni o‘rganishda to‘rtta asosiy jihatga dikkatni jalb etishga 
qaratish kerakligini bildiradi: buyumning lokal rangiga, yorug‘lik 
rangiga, intensiv yoritishdagi va soyadagi rangga. 
Buyum har xil qiyofada tasvirlanishi mumkin. U yuqoridan, 
oldidan va yonidan eng aniq uning proporsiyalarida tasvirlanishi 
mumkin. Bu uni tasvirlashning analitik shakli bo‘ladi. Shundan so‘ng 
buyum perspektiva qonunlari bo‘yicha chizilishi yoki hajmiy shaklda 
yorug‘ va soya yordamida berilishi mumkin. 
Qizil guldon va sariq quti perspektivada rasmlari chizilishi hamda 
har biri o‘zining lokal rangi bilan tekis qoplanishi mumkin. Shundan 
so‘ng shakl va rang och va to‘q rangli tuslar yordamida hajmiy qayta 
ishlanadi. Bunda, agar buyumlarning rangi yorqinligi bo‘yicha fonning 
rangi bilan bog‘langan bo‘lsa, hajmiy talqin qilish yuzaga aylantirilishi 
mumkin. Mana shunday ravishda rasm yuzasi bilan tasvirlangan 
buyumlarning tusli bog‘lanishi amalga oshiriladi.
Agar xar bir buyumni va har bir tekislikni ularning real tabiiy 
rangiga mos holda tasvirlansa, unda to‘la realistik konkret tasvirga 
erishiladi. Biroq bunday kompozitsiya ko‘plab alohida qismlardan 
tashkil topadi. Bular esa birlashishga istar-istamas intiladi.

---

196 
Agar buyumlarning rangi manzarali kompozitsiyada lokal rang 
bo‘lib chiqsa va ob’ekt bu yerda umumiy qizilda qizil kabi yoki umumiy 
sariqda sariq kabi xususiy rangga ega bo‘lsa, unda buyumlar o‘zlarining 
alohidaligini yo‘qotadi. Ular rasmning manzarali atmosferasi bo‘lib 
shakllanadi va o‘zlarining hususiy atmosferasida g‘oyib bo‘lib qoladi.
Lokal ranglarning g‘oyib bo‘lishiga imkon tug‘diradigan sovuq va 
issiq tuslarning modulyatsiyasi tufayli plastikli taassurotga erishish 
mumkin. Bunday holda yorug‘ va soya munosabatlarida yechilgan 
o‘rinlar lokal ranglar-ning sovuq yoki issiq variatsiyalarining yorqinligi 
bo‘yicha ularga teng bo‘ladi. Bunda yorug‘ va soya kontrasti yuqori 
manzaralik tuyg‘usini chorlaydi-gan darajada ancha-munchaga 
yumshaydi. Lokal ranglarni o‘rganishda yorituvchi yorug‘lik rangi 
yuzaga keltiradigan o‘zgarishlarni ham e’tiborga olish kerak bo‘ladi. 
Masalan, havorangsimon yorug‘likda yashil guldon ko‘k-yashil bo‘lib 
ko‘rinadi, chunki lokal ranglar yorug‘lik ranglari bilan aralashib ketadi.
Qaytgan ranglar lokal ranglarni ko‘rinmaydigan qilib qo‘yib, 
buyumlarning shaklini va rangini o‘ta aniqlikdan ozod qiladi va 
hammasini rangli sirtlarning polifoniyasiga aylantiradi. Mana shu 
munosabat bilan Delakrua «borliq tabiat qaytgan nurlardir», deb 
gapirgan edi.
Ranglarning impressionistik ko‘rinishlarini o‘rganish sohasiga 
rangli soyalarning muammolari ham kiradi. 
Agar yoz kunlari kechqurun botayotgan quyoshning zarg‘oldoq 
rangida va havorang osmonda sharq tomondagi daraxtlarning soyalari 
kuzatilsa, unda 
ularning havorang rangi juda aniq ko‘rinadi. Qishda hamma ko‘chalar 
qor bilan qoplanganda rangli soyalar yanada sezilarliroq bo‘ladi. 
Qorong‘i-ko‘k tungi osmonda ko‘cha fonuslarining zarg‘aldoq rangida 
qordagi soyalar chuqur, nurlanayotgan ko‘k rangga ega bo‘lib qoladi. 
Qish kunlarida kechqurunlari qor yoqqandan keyin rang-barang rangli 
reklama bilan yoritilgan ko‘chada oq yerda yotgan qizil, ko‘k va sariq 
soyalarni osongina payqash mukin. 
Rassomchilikda bu tabiat hodisalari impressionistlar tomonidan 
o‘zlashtirib olingan edi. Rasmlarda paydo bo‘lgan daraxtlarning ko‘k 
soyalari ko‘rgazma qatnashchilari orasida katta hayojonni yuzaga 
keltirar edi. Modomiki bungacha soyalar kulrang-qora rangga ega 
bo‘lishi kerak degan ommaviy fikr hukmron edi. Garchi 
impressionistlar rangli soyalarni tasvirlashga tabiatni faqat sinchiklab 
kuzatishga asoslangan holdagina kirishishdi. 

---

197 
Xitoy tushli rassomchiligi ham ma’lum darajada impressionistik 
hisoblanadi. Qadimgi Xitoyning dunyoqarashi tabiatni va uning 
kuchlarini e’zozlashni talab qilar edi. Shu sababli rassomlarning tabiat 
shakllarini o‘rganishga jiddiy e’tibor berishlariga hayron bo‘lish kerak 
emas. Tog‘lar, suv, daraxtlar va gullar ular uchun ma’naviy ramzlar 
hisoblanar 
edi. 
Xitoy 
rassomlari 
tabiat 
ko‘rinishlarini 
egallashmagungacha, xuddi o‘zlarining xarfli belgilarini egallab 
olishganliklari kabi, ularni uzoq o‘rganishdi. Ular tabiat ko‘rinishlarini 
tasvirlash uchun ko‘p hollarda bitta bo‘yoqdan, o‘zlarining qora 
tushidan foydalanishdi. Bunda qora tushni mumkin bo‘lgan hamma 
tuslarda namoyon bo‘lishga majbur qilishdi. Tushning abstrakt tavsifi 
ularning rassomlik asarlarining shakliy ma’nosini kuchaytirar edi.
Xozirgi zamon san’atida inson yuzi yashil, ko‘k yoki binafsha 
ranglarda tasvirlangan rasmlarni uchratish mumkin. Bexabar tomoshabin 
ko‘pincha nima qilishni bilmay qoladi. Rassomlarda ranglardan bunday 
foydalanishning eng turli-tuman sabablari bo‘lishi mumkin. Inson yuzini 
tasvirlash uchun ko‘k va binafsha ranglar qandaydir psixologik holatni 
ifodalaydigan ta’sirchanlik ahamiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Inson 
yuzining yashil yoki ko‘k rangi yana ramziy ma’noga ham ega bo‘lishi 
mumkin. Bu tasvirlarda yangi narsaning o‘zi yo‘q. Ranglarga bularga 
o‘xshash ramziy munosabatlarni qadimgi Hindiston va Meksika 
san’atida ham uchratish mumkin. Inson yuzining yashil va ko‘k 
ranglarini aslida yorug‘lik rangi berayotgan soya deb ham tushuntirish 
mumkin.
Rangli 
soyalarning 
maummolarini 
quyidagi 
tajribalar 
oydinlashtirishi mumkin. 
1944 yilda Syurix shaxrida rang fenomeniga bag‘ishlab o‘tkazilgan 
Dekorativ san’at Muzeyida ko‘rgazma munosabati bilan rangli soyalar 
haqida ma’ruza qilindi. Bunda kunduzgi yorug‘likda oq rangli buyum 
qizil yorug‘lik bilan yoritilganda yashil soya hosil qilishi tajribada 
ko‘rsatildi. Yashil rang bilan yoritilganda – qizil soya, sariq rang bilan 
yoritilganda – binafsha soya, binafsha rang bilan yoritilganda esa sariq 
soya hosil bo‘ldi. Xar bir rangli yorug‘lik kunduzgi yorug‘likda unga 
qo‘shimcha rangli bo‘lgan soya hosil qildi. Bu hodisalar suratga olindi. 
Rangli suratlar rangli soyalar haqiqatdan ham mavjud ekanligini, bu 
simultanli kontrastning natijasi emasligini isbotladi.
Mana shunga asoslanib, bu tajribalarda hamma rangli aralashmalar 
murakkab rangli sintezning natijasi ekanligi ta’kidlandi, chunki bu ish

---

198 
bo‘yoqlarning pigmentlariga emas, balki yorug‘lik rangiga dahldor 
ekan. 
Rangli soyalarni tekshirishda o‘tkazilgan keyingi tajribalar ajoyib 
natijalarni berdi. 
Yoritishning 
qizil-zarg‘aldoq 
rangida kunduzgi yorug‘lik 
yo‘qligida qora soya hosil bo‘ladi.Ko‘k yoki yashil rangli yoritishda 
soyalar yana qora bo‘lib qolaverdi. 
Kunduzgi yorug‘lik bo‘lmaganda buyumlarni ikkita rangli nur 
bilan yoritilganda quyidagi natijalar olindi: 
qizil va yashil yorug‘likda, qizil nurlar yashil soya tushiradi, yashil 
nurlar esa qizil soya tushiradi. Kesishadigan soyalar qora soya beradi, 
yashil va qizil yorug‘likning aralashmasi sariq soya beradi;
qizil-zarg‘oldoq 
va yashil-ko‘k rangli yorug‘liklar bilan 
o‘tkazilgan tajribalarda qizil-zarg‘oldoq ko‘k rang tushirdi, yashil-ko‘k 
esa qizil-zarg‘oldoq soya tushirdi. Kesishidigan soyalarning ikkita nuri 
qora rang berdi, ikkita yorituvchi nurlarning aralashmasidan ko‘k-yashil 
rangli soya hosil bo‘ldi; 
yoritish uchun yashil va ko‘k ranglardan foydalanilganda yashil 
ko‘k soya tushirdi, ko‘k esa yashil. Soyalarning kesishmasi qora soya 
tushirdi, ikkita yorituvchi nurlarning aralashmasidan esa ko‘k-yashil 
rangli soya hosil bo‘ldi.
Agar tajriba uchun uchta har xil qizil – zarg‘aldoq, yashil va ko‘k-
yashil rangli yorug‘lik olingan bo‘lsa, unda qizil-zarg‘aldoq rangli 
yorug‘likda ko‘k-yashil rangli soya tushadi, yashil nur qirmizi-qizg‘ish 
rangli soya tushiradi, ko‘k-yashil esa sariq rangli soya tushiradi. Hamma 
uch rangli soyalarning kesishishida qora rang, hamma rangli nurlar 
birining ustiga biri tushirilganda oddiy oq fonni beradi.
Rangli taassurotlarni o‘rganish rassomga tabiatning rang sirlarini 
tushinib yetish va ulardan san’atda foydalanish imkoniyatini beradi.