I qism. Fotometriya asoslari

 3.3.6. To‘yinganlik bo‘yicha kontrast 
«Rangning sifati» deyilganda uning tozaligi va to‘yinganligi 
nazarga olinadi. «To‘yinganlik bo‘yicha kontrast» so‘z birikmasi 
to‘yingan, toza va hira, bo‘g‘iq ranglar orasidagi qarama-qarshilikni 
belgilaydi. Oq rangning sinishi tufayli hosil bo‘lgan spektral ranglar 
maksimal to‘yingan yoki maksimal toza ranglar hisoblanadi.
Pigment ranglarning orasida ham maksimal to‘yingan ranglar 
mavjud bo‘ladiga. Shu tufayli 3.23-rasmga e’tibor qaratishni maslahat 
beramiz. Bu rasm asosiy ranglarning bir biriga nisbatan yorqinlik va 
qorong‘ilik dara-jasini ko‘rsatib bermoqda. Toza ranglar ozgina bo‘lsa 
ham qorong‘ilatilsa yoki yorqinlantirilsa ular o‘zining to‘yinganligini 
yo‘qotadi. 
Ranglar o‘zlarining tozaligini to‘rtta usul bilan yo‘qotishi mumkin, 
bunda ular bu maqsadda foydalanilayotgan vositalar bilan o‘ta har xil 
ta’sirlanadi. 
1. Toza rang oq rang bilan aralashtirilishi mumkin bo‘lsa, unda bu 
unga bir muncha sovuq tavsif beradi. Qizg‘ish-qizil rang oq bilan 
aralashtirilsa ko‘ksimon tusga kiradi va o‘zining tavsifini keskin 
o‘zgartiradi. Sariq rang ham oq aralashma ta’sirida qisman sovuqroq, 
ko‘k rangning asosiy tavsifi esa ma’lum miqdorda o‘zgarmas bo‘lib 
qoladi. Binafsha rang oq rang aralashmasiga nihoyatda sezuvchan 
bo‘ladi, agar to‘yingan qora-binafsha rang o‘zida qandaydir tahlikaga 
ega bo‘lsa, unda oq rang aralashmasidan och-binafsha rangga o‘zgarib, 
yoqimli va bexavotirlik taassurotini tug‘diradi.
2. Toza rangni qora bilan aralashtirish mumkin. Bunda sariq rang 
o‘zining nurli yorqinligini yo‘qotadi va qandaydir nosog‘liklik va 
makkorona zaharlilikga ega bo‘ladi. Bu shu zahoti uning tozaligiga ta’sir 
qiladi. Qora-sariq tuslarda chizilgan Jerikoning «Aqldan ozgan» rasmi 
ruhiy kasallikning hayratga soladigan taassurotini beradi. Qora rang 
binafsha rangga xos bo‘lgan g‘amg‘inlikni kuchaytiradi, unga qandaydir 
irodasizlikni ato qiladi va qorong‘ilikka yetaklaydi. Qora rangni 
yarqiroq-qizilli qizg‘ishga aralashtirilganda uni binafsha rangga 
yaqinlashtiradigan mohiyatga ega bo‘ladi. Qizil bo‘yoqqa (kinovarga) 

---

186 
qora aralashtirilsa biror bir kuydirilgan qizil-jigarrang moddani beradi. 
Ko‘k rang qora bilan xira tortadi. Ozgina qora rangning qo‘shilishi 
uning tozaligining tezlikda yo‘qolishiga yetarli bo‘ladi. Yashil rang 
binafsha yoki ko‘k ranglarga qaraganda ancha ko‘p modulyatsiyalarga 
yo‘l qo‘yadi va o‘zgarishi uchun ko‘p imkoniyatlarga ega. Odatda qora 
rang ranglardan ularning tozaligini olib qo‘yadi hamda ularni 
yorug‘likdan uzoqlashtiradi va ko‘pmi yoki ozmi tez «yo‘qqa 
chiqaradi». 
3. To‘yingan rang unga qora va oq ranglarning aralashmasi, ya’ni 
kulrang qo‘shilganligi tufayli kuchsizlanishi mumkin. To‘yingan rangga 
salgina kulrang rang qo‘shilgan zahoti, ochroq yoki to‘qroq bo‘lib 
qoladi, biroq har qanday holatda birlamchi rangga qaraganda xiraroq 
tuslar hosil bo‘ladi. Kulrang rangni aralashtirilishi boshqa ranglarni 
neytrallaydi va ularni «ko‘r» qilib qo‘yadi. Delakrua rassomchilikda 
qulrangni yoqtirmas edi va imkoniyati boricha undan qochar edi, negaki 
kulrang bilan aralashgan ranglarni simultan kontrasti neytrallaydi.
4. Toza ranglarga mos holdagi qo‘shimcha ranglarni qo‘shish bilan 
ularni o‘zgartirish mumkin. Agar binafsha rangga sariq rang 
aralashtirilsa, unda och-sariq va to‘q-binafsha ranglar o‘rtasidagi oraliq 
tuslar hosil bo‘ladi. Yashil va qizil ranglar yorqinligi bo‘yicha unchalik 
bir-biridan farq qilmaydi va aralashtirilganda kulrang-qora rangga 
o‘tadi. Ikkita qo‘shimcha ranglarning har xil aralashmalari oq rang bilan 
ochiltirilsa murakkabligi bo‘yicha kamyob tuslar hosil bo‘ladi.
Agar biror bir aralashmada «birinchi tartibli» uchta rang qatnashsa, 
unda hosil bo‘lgan rang kuchsiz, xira tavsifliligi bilan farq qiladi. 
Proporsiyaga bog‘liq holda u sariqroq, qizilroq, ko‘kroq-kulrang yoki 
qora bo‘lib tuyulishi mumkin. «Birinchi tartibli» uchta rang yordamida 
hamma darajali xiralikni hosil qilish mumkin. Mana shu narsa «ikkinchi 
tartibli» uchta rangga yoki ixtiyoriy boshqa kombinatsiyaga, agar bu 
aralashmada uchta aosiy rang – sariq, qizil va ko‘k ranglar 
qatnashadigan bo‘lsa, tegishli bo‘ladi. 
«Xira - to‘yingan» kontrastining ta’siri nisbiy bo‘ladi. Qandaydir 
birorta rang xira rang yonida to‘yinganga o‘xshab, yoki o‘ta to‘yingan 
rangning yonida xiraroqqa o‘xshab qo‘rinishi mumkin. 
To‘yinganlik kontrasti bo‘yicha asosiy mashqlar shaxmat taxtasiga 
o‘xshatib yigirma besh kvadrat qilib chizilgan varaqda o‘tkazilishi 
mumkin. Toza rang markazda, yorqinligi bo‘yicha yaqin bo‘lgan neytral 
kulrang esa har bir to‘rtta burchakka joylashtiriladi. Shundan so‘ng asta-

---

187 
sekin kulrang rangni toza rang bilan aralashtirib, har hil oraliq tuslarni 
hosil qilamiz. 
To‘yinganlik bo‘yicha kontrastni namoyon qilish uchun och va 
to‘q 
ranglar 
kontrastidan 
qochib, 
hamma 
kvadratlardagi 
to‘yinganlikning bir xil o‘zgarishiga erishish kerak. 
3.54- rasm 
3.55- rasm 
3.56- rasm 
3.57- rasm 
3.54-3.57 rasmlar xromatik modulyatsiyalarda to‘yinganlik 
bo‘yicha kontrastining o‘ta nozik imkoniyatlari haqida taassavur beradi. 
Bunga o‘xshash mashqlar burchak kvadratlaridagi kulrang rang o‘rniga 
markaziy kvadratdagi rangga qo‘shimcha ranglar joylashtirish asosida 
ham bajarilishi mumkin. Bunda kulrang ranglar bilan bo‘lgan 
mashqlardagiga qaraganda hammasi ancha ko‘proq rangli bo‘ladi. 
Agar har qanaqa boshqa kontrastlarsiz faqat to‘yinganlik bo‘yicha 
kontrastdan foydalanib hamma kompozitsiyaning ifodaliligiga erishish 
kerak bo‘lsa, unda xira ranglar to‘yingan ranglar asosida tashkil etilishi 
kerak, ya’ni toza qizil rang xira qizil bilan, toza ko‘k esa xira ko‘k bilan 
keskin farq qilishi kerak. Biroq xira ko‘k yonida toza qizil rangdan yoki 
xira qizil yonida toza yashildan foydalanish mumkin emas. Aks holda 
to‘yinganlik bo‘yicha kontrastni boshqa kontrastlar bosib ketadi, 

---

188 
masalan, issiqlik va sovuqlik kontrasti, va uning tinch va osoyishta 
ifodalanganligi shubha ostida qoladi.
Xira ranglar – asosan, kulrang ranglar – ularni o‘rab turgan toza 
ranglar tufayli jonli bo‘lib tuyuladi. Buni, agar «shaxmat taxtasining» bir 
qismida har bir ikkinchi kvadratiga neytral kulrang rang joylashtirilsa, 
oraliq kvadratlariga esa yorqinligi kulrang rangiday bo‘lgan toza, 
to‘yingan ranglar joylashtirilsa kuzatish mumkin. Shunda kulrang rang 
qandaydir jonlilikga ega bo‘ladi, bu vaqtda uning yonida joylaщgan 
xromatik 
ranglar 
kamroq 
to‘yinganlikday 
va 
nisbatan 
kuchsizlanganlikday bo‘lib tuyuladi.
To‘yinganlik bo‘yicha klontrastdan foydalanilganlikni rassomlar-
ning quyidagi asarlarida ko‘rish mumkin: Jorj de la Turning 
«Chaqaloq», Renn shaxrining muzeyi; Anri Matissning (1869-1954) 
«Peon», Nyu-York, Zamonaviy san’at muzeyi va Pol Klening (1879-
1940) «Sehrli baliq», Filadelfiya, San’at muzeyi.