I qism. Fotometriya asoslari

1.4.5. Yorug‘likning xira sirtda sochilishi 
Yorug‘lik nurining kuchsizlanishi. Xira muhit kichik hajmining 
nurlanishi.
Ixtiyoriy muhit orqali yorug‘lik tarqalayotganda moddaning 
hajmida biror bir optik nobirjinsliklar bor bo‘lganligi sababli 
yorug‘likning sochilishi kuzatiladi. Yorug‘likning sochilishi juda 
kuchsiz bo‘lishi mumkin (masalan, toza havoda) yoki juda kuchli 

---

85 
bo‘lishi mumkin (masalan, oddiy sutda); biroq o‘zidan o‘tayotgan 
yorug‘likni umuman sochmaydigan modda tabiatda mavjud emas.
Kichik fazoviy burchak ichiga olingan monoxromatik va tabiiy 
(ya’ni qutblanmagan) yorug‘lik AS yo‘nalish bo‘yicha (1.25 – rasm) 
sochuvchi, biroq yutmaydigan muhitda tarqaliyapti, deb faraz qilamiz. 
Yorug‘likning sochilishi dasta quvvatining kamayishiga olib keladi, agar 
sanoq boshidan 
x
masofada dastaning quvvati 
F
ga teng bo‘lsa, 
x+dx 
masofada 
F – dF
ga teng bo‘ladi, ya’ni

- dF = r'Fdx,
 
 
 
(1.48) 
bu yerda 
r'
– o‘zgarmas kattalik bo‘lib, muhitning yorug‘lik 
sochuvchanlik qobiliyatini tavsiflaydi, yorug‘lik 
sochilishining natural 
ko‘rsatkichi
deyiladi (yoki 
r' 
kattatilk yorug‘likning hamma yo‘nalishlar 
bo‘yicha sochilishi bilan bog‘langanligini va o‘lchami uzunlik
-1
ekanligini nazarga olgan holda, 
yorug‘likning integral sochilishining 
natural ko‘rsatkichi
ham deyiladi). 
Dastaning quvvati 
x=0
da F
o
ga teng deb hisoblab, va r' F ga bog‘lik 
emas deb taxmin qilib
 
(1.48) tenglamani integrallaymiz, quyidagini hosil 
qilamiz: 
F = F
o
e
-r'x
= F
o
·10
- rx
, 
(1.49) 
bu yerda 
r = 
0,434
r'
yorug‘likning o‘nli ko‘rsatkichli sochilish 
koeffitsienti
(yoki 
yorug‘likning o‘nli ko‘rsatkichli integral sochilish 
koeffitsienti
) hisoblanadi.
Shakli bo‘yicha (1.49) ifoda yorug‘likni sochmaydigan, biroq 
yutadigan muhitda tarqalayotgan yorug‘lik dastasi quvvatining 
kamayishini aniqlaydigan (1.38) ifoda bilan bir-biriga to‘g‘ri keladi. 
Farqi faqat (1.38) ifodadagi yutilish ko‘rsatkichi o‘rniga sochilish 
ko‘rsatkichi kiritiladi. Yutilish ko‘rsatkichiga o‘xshab sochilish 
ko‘rsatkichi ham ko‘p hollarda o‘tayotgan nurlanishning to‘lqin 
uzunligiga bog‘liq bo‘ladi.
Yorug‘likning yutilish holatidagi kabi 
x
’
=1/r
’
 
yoki
x=1/r
kesmalar 
yorug‘lik dastasi sochilish tufayli ye = 2,718... marta yoki 10 marta 
kuchsizlanadigan masofani ifodalaydi. 
Agar yorug‘lik dastasi o‘tayotgan muhit faqat sochadigan 
bo‘lmasdan, balki yutadigan ham bo‘lsa, unda dastaning quvvatining 
kamayishi tezroq bo‘ladi va quyidagi formula bilan ifodalanishi mukin:

---

86 
F = F
o
e
-(
a
'
+r
'
)
x
= F
o
e
- μ’
x
= F
o
10
-μx
, (1.50) 
bu yerda μ' = 
a'+r' kuchsizlanishning narural
, 
μ = 0,434μ'
esa 
kuchsizlanishning
o‘nli ko‘rsatkichli
koeffitsienti deyiladi 
Modda tomonidan sochilgan yorug‘lik hamma tomonga tarqalib, 
hira muhitni nurlanadigan qiladi. Umumiy holda yorug‘lik sochayotgan 
moddaning har bir elementar hajmi nurlanishning murakkab maydonida 
joylashgan bo‘ladi. Bu maydon birinchidan, xira muxit bilan to‘ldirilgan 
fazoni ichidan o‘tuvchi manbalardan (bitta yoki bir nechta) bevosita 
kelayotgan nurlardan va ikkinchidan, har xil tomondan yetib kelgan, 
yorug‘likni sochadigan modda hajmining hamma elementlaridan 
kelayotgan nurlardan tashkil topadi.