I qism. Fotometriya asoslari

3.3.2.
 
Och va to‘q ranglar
kontrasti 
Kun va tun, yorug‘lik va soya. Bu qarama-qarshiliklar inson 
hayotida va umuman tabiatda eng muxim ahamiyatga ega. Rassom 
uchun oq va qora rang yorug‘lik va soyani ko‘rsatish uchun eng ko‘p 
kuchli ifodalovchi vosita hisoblanadi. Oq va qora hamma jihatdan 
qarama-qarshi, biroq ular oralig‘ida kulrang tuslar sohasi va barcha 
xromatik ranglar qatori joylashgan. Oq, qora va kulrang ranglarning 
yorug‘lik va soya muammolar, aslida bir xil toza ranglarning yorug‘ligi 
va soyasi muammolari kabi, hamda ular orasidagi bog‘lanishlar 
sinchiklab o‘rganilishi lozim, chunki bu masalalarning yechimi ijodiy 
ishlarda ayniqsa zarur ekanligi namoyon bo‘ladi.
Qora baxmal, mumkin qadar eng qora rangni, bariy sulfati esa eng 
oq rangni ifodalaydi. Masimum bitta qora va maksimum bitta oq va 
kulrangning cheksiz sondagi yorug‘ va qorong‘i tuslari mavjud bo‘lib, 
bular oq va qora ranglar orasida uzluksiz shkalaga yoyilishi mumkin. 
Kulrang rangning tuslarini ko‘z bilan farqlanadigan miqdori 
ko‘zning sezgir-ligiga va kuzatuvchining idrok qilish chegarasiga 
bog‘liq bo‘ladi. Bu chegarani amaliy mashqlar bilan kamaytirish 
mumkin va shu bilan ko‘z bilan farqlanadigan asta-sekin o‘tishlar soni 
oshiriladi. Bir tahlitdagi kulrang rang, uning jonsiz sirti soyaning o‘ta 
nozik o‘zgartirishlari yordamida sehrli faollikka erishishi mumkin.
Neytral kulrang rang tavsifdan mahrum bo‘lgan, keskin farq 
qiladigan ranglar ta’sirida oson o‘zgaradigan ahamiyatsiz axromatik 
rangni ifodalaydi. U gung, biroq osongina uyg‘onadi va ajoyib rang 
tuslarini beradi. Ixtiyoriy rang bir zumda kulrangni neytral axromatik 
tusdan rangli qatorga olib chiqishi mumkin. Bunda uni uyg‘otgan rangga 
nisbatan qo‘shimcha bo‘lgan rang tusini beradi. Bu o‘zgarish rangning 
o‘zida obyektiv emas, balki ko‘zimiz oldida sub’ektiv ravishda yuz 

---

167 
beradi. Kulrang rang – samarasiz, neytral rang bo‘lib, uning yashashi va 
tavsifi u bilan yonma-yon turgan ranglarga bog‘liq bo‘ladi. U ularning 
kuchini yumshatadi yoki ularni yanada intensiv qiladi. Neytral vositachi 
sifatida u yorqin qarama-qarshiliklarning kuchlarini yutib, bir vaqtning 
o‘zida ularni o‘zaro kelishtiradi va shu bilan, xuddi vampir kabi, o‘z 
hayotiga ega bo‘ladi. Mana shunga asoslanib Delakrua boshqa 
ranglarning kuchini olib qo‘yuvchi kulrang rangni rad qilgan.
Kulrang rang qora va oq ranglarni yoki sariq, qizil, ko‘k va oq 
ranglarni yoki qo‘shimcha ranglarning ixtiyoriy boshqa juftliklarini 
aralashtirib hosil qilish mumkin. 
Avvaliga oqdan boshlab qoragacha kulrang tuslarning ketma-ket 
o‘n ikki pog‘onali qatori quriladi. Bunda pog‘onalar qat’iy ravishda bir 
xil darajali to‘qlashtirish bilan qurilishi kerak. O‘rtacha tusli kulrang 
rang shkalaning o‘rtasida joylashgan bo‘lishi, har bir pog‘ona esa 
absolyut bir rangli bo‘lib, dog‘dan holi bo‘lishi kerak, ayniqsa 
pog‘onalar oralig‘ida och ham, to‘q xam liniyalar bo‘lmasligi kerak. 
Bunday shkalani har bir xromatik rang uchun tayyorlash mumkin. Agar 
ko‘k rangning tusli qatori olinsa, unda ko‘k rang qora rang bilan ko‘k-
qoragacha to‘qlashtiriladi, oq rang bilan esa ko‘k-oq ranggacha 
ochartiriladi. 
Quyidagi mashqlar och va to‘q kontrastini chuqurroq tushinish 
uchun mo‘ljallangan. Demak, kulrang tuslarning umumiy shkalasidan 
ularning bir nechtasini tanlab olib, ularni o‘zaro ixtiyoriy tartibda 
birlashtirib yagona klmpozitsiyani yaratish kerak. 
Mana shunga o‘xshash to‘rtta- beshta kompozitsiyani bajarib va 
ularni bir-biri bilan solishirib, eng qulay yechimni topish mumkin. 
Talabalar yaxshi komponovkalangan, aniq yechim va yomon, noturg‘un 
nima ekanligini darov tushunib oladilar. Bu o‘ta sodda mashqlar bilan 
ularda och va to‘q kontrasti san’atini egallash qobiliyati namoyon 
bo‘ladi. 
3.16 - rasmda shaxmat tartibida joylashgan och va to‘q tuslar 
kompozitsiya-sining tuzilishi ko‘rsatilgan. Ushbu kompozitsiya yanada 
ochroq va yanada to‘qroq tuslarda yechilishi mumkin. Mashqning 
vazifasi och va to‘q gradatsiyasini va ularning kontrastini ko‘rish va his 
etish bo‘yicha ta’lim berishdan iboratdir.

---

168 
3.16 - rasm 
3.17 - rasm 
3.18 - rasm 
3.19 - rasm 
Oq, kulrang va qora tuslarning o‘zaro nisbatlar muammolarini 
o‘rgangandan so‘ng ranglarning proporsional va miqdoriy o‘zaro 
nisbatlariga asoslangan konrastlarga o‘tish mumkin. Proporsiya kontrasti 
– bu kattani – kichikka, uzunni – qisqaga, enlikni – ensizga, yo‘g‘onni – 
ingichkaga qarshi qo‘yishdir. Buni egallash uchun och va to‘qning 
proporsional o‘zaro nisbatlariga doir mashqlarni bajarish lozim. Bular na 
faqat proporsiya tuyg‘usinigina rivojlantiribgina qolmasdan, shu bilan 
birga pozitiv – qoralarni va negativ – oqlarni, qoldiq shakllarni his 
etishni ham rivojlantiradi.
Shu vaqtgacha och va to‘q kontrastini faqat oq- qora- kulrang 
tuslar sohasida o‘rganildi. Shu bilan birga bitta rang boshqasiga 
qaraganda qanchalik ochroq yoki to‘qroq ekanligini farq qilishni 
o‘rganish ham o‘ta muhimdir. Bu qobiliyatni quyidagi uchta mashq 
yordamida kuchaytirish mumkin. Shaxmat taxtasi kabi kataklangan 
qog‘oz varag‘idagi bitta katak sariq, qizil yoki ko‘k bo‘yoq bilan 
to‘ldiriladi. Vazifa shundan iborat bo‘ladiki, bunda har qaysi rangga
huddi shunday ochroq yoki huddi shunday to‘qroq ranglarni tanlab olish 
kerak bo‘ladi. Bunda har bir mashqda mos ravishda sariqroq, ko‘kroq 
yoki qizilroq ranglardan foydalanganlikni nazorat qilish zarur. Bunda 
rangning to‘yinganligini yoki tozaligini uning yorqinligi bilan 
adashtirish kerak emas. Hamma ranglarni sariq kabi och kabi tasvirlash 

---

169 
o‘ta qiyin, chunki sariq rangning juda ochligi darrov bilinmaydi (3.18 - 
rasm). Boshqa qiyinchilik sariq rangni qizil va ko‘k kabi to‘qroq 
ko‘rsatish kerak bo‘lganda paydo bo‘ladi. Och sariq rang 
to‘qlashtirilganda noiloj o‘zining tavsifini yo‘qotadi. Shu sababli ko‘p 
rassomlar uni to‘qlashtirmaslik tabiiy hoxishini boshdan kechiradi. 3.19 
- rasmda markazdagi ko‘k rang darajasida to‘qlashtirilgan hamma 
ranglar berilgan.
Shu vaqtgacha och va to‘q kontrastini faqat qora-oq-kulrang tuslar 
sohasida o‘rganildi. Shu bilan birga bitta rang boshqasiga qaraganda 
qanchalik ochroq yoki to‘qrok ekanligini farq qilishni o‘rganish ham 
o‘ta muhimdir. Bu qobiliyatni quyidagi uchta mashq yordamida 
kuchaytirish mumkin. Shaxmat taxtasi kabi kataklangan qog‘oz 
varag‘idagi bitta katak sariq, qizil yoki ko‘k bo‘yoq bilan to‘ldiriladi. 
Vazifa shundan iborat bo‘ladiki, bunda har qaysi rangga huddi shunday 
ochroq yoki huddi shunday to‘qroq ranglarni tanlab olish kerak bo‘ladi.
Bunda har bir mashqda mos ravishda sariqroq, ko‘kroq yoki qizilroq 
ranglardan foydalanganlikni nazorat qilish zarur. Bunda rangning 
to‘yinganligini yoki tozaligini uning yorqinligi bilan adashtirish kerak 
emas. Hamma ranglarni sariq kabi och kabi tasvirlash o‘ta qiyin, chunki 
sariq rangning juda ochligi darrov bilinmaydi (3.18 - rasm). Boshqa 
qiyinchilik sariq rangni qizil va ko‘k kabi to‘qroq ko‘rsatish kerak 
bo‘lganda paydo bo‘ladi. Och sariq rang to‘qlashtirilganda noiloj 
o‘zining tavsifini yo‘qotadi. Shu sababli ko‘p rassomlar uni 
to‘qlashtirmaslik tabiiy hoxishini boshdan kechiradi. 3.19 - rasmda 
markazdagi ko‘k rang darajasida to‘qlashtirilgan hamma ranglar 
berilgan.
Sovuq va issiq ranglar o‘ziga hos qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. 
Sovuq ranglar tiniqlik va yengillik taassurotlarini tug‘diradi hamda ko‘p 
hollarda juda och ranglarda foydalaniladi. Issiq ranglarning tiniqmasligi 
sababli, ulardan o‘ta to‘q holda foydalaniladi.
Bir xil och yoki bir xil to‘q ranglarni bir biriga yaqin qilib qo‘yadi. 
Bir xil tusli bo‘lganligi sababli ular o‘zaro bog‘langan va birlashgan 
bo‘ladi. Bu faktga va uning rassomchilik vositasi sifatidagi imkoniyatiga 
yetarlicha baho bermaslik mumkin emas.
Xromatik ranglarda ochlik va to‘qlik muammolari va ularning 
axromatik – qora, oq va kulrang ranglarga munosabati ayniqsa 
murakkab. 

---

170 
3.20 – rasm 
3.21 - rasm 
3.22 - rasm 
3.23 - rasm 
Rang sharida (3.22, 3.23 - rasmlar) rang doirasida o‘n ikki qismdan 
tashkil topgan ham xromatik, ham axromatik ranglar keltirilgan. Xilma 
xil xromatik ranglarning tirik titrashiga qarama-qarshi axromatik
ranglar qattiqlik, erishib bo‘lmaslik va mavhumlik taassurotini 
tug‘diradi. Biroq xromatik ranglar yordamida axromatik ranglarda 
hayojonli hayotiylikni uyg‘otish mumkin. 
3.24 - rasm 
3.25 - rasm 
3.26 – rasm 
3.27 - rasm 
3.28 - rasm 
3.29 - rasm 

---

171 
3.30 - rasm 
3.24-3.29 rasmlarda axromatik kulrang qo‘shni rangning ta’siri 
ostida shunchalik turibdiki, unga qo‘shimcha rang bo‘lib tuyulishi 
boshlanadi. Kompozitsiyada bir xil yorqinlikli xromatik va axromatik 
ranglar qatnashayotgan va bir biri bilan yondosh bo‘lib turgan bo‘lsa, 
unda axromatik rang o‘zining neytral tavsifini yo‘qotadi. Agar rassom 
axromatik rangning tavsifini saqlashni hohlasa, u xromatik rangni 
oqartirishga yoki qoraytirishga majbur bo‘ladi. Agar rangli 
kompozitsiyada oq, kulrang va qora ranglardan mavhum taassurotni 
hosil qilish maqsadida foydalanilsa, unda bu kompozitsiyada shu 
yorqinlikli xromatik ranglar bo‘lishi kerak emas, aks holda simultan 
kontrasti natijasida kulrang rang xromatik rang taassurotini beradi. Agar 
rangli kompozitsiyada kulrang rang rassomchilik komponenti sifatida 
foydalangan bo‘lsa, unda uning yorqinligi xromatik rangning 
yorqinligiday bo‘lishi kerak.
Qadimgi vaqtlarda impressionist rassomlar kulrang tuslarning 
rassomlikka oid ta’sir qilishiga intilgan bo‘lsalar, konstruktiv va realistik 
rassomlik tarafdorlari esa qora, oq va kulrang ranglarga mavhum ta’sir 
etish vositasi sifatida qaraganlar.
Och va to‘q ranglar kontrastlarining muammolarini 3.31-rasmda 
keltirilgan mashqlar yordamida osongina yechish mumkin. Kulrang 
tuslarning oqdan qoraga o‘tishlaridagi o‘n ikki xususiy graditsiyalariga 
kulrang rangning yorqinligiga mos bo‘lgan rang doirasining o‘n ikkita 
toza ranglari qo‘shiladi. Bunda toza sariq rang kulrang rangning 
uchinchi boqichiga, to‘q sariq – beshinchiga, qizil – oltinchiga, ko‘k – 
sakkizinchiga, binafsha esa - o‘ninchiga mos kelishi ko‘rinib turibdi. 
To‘yingan sariq rang toza ranglar ichida eng och, binafsha rang eng to‘q 
ekanligini jadval ko‘rsatib turibdi. Demak, sariq rang kulrang 
shkalaning to‘q tuslari bilan mos kelishi uchun to‘rtinchi bosqichdan 
boshlab pasaytirilishi kerak. Toza qizil va ko‘k ranglar qoradan atigi bir 
nechta bosqich masofada va oqdan esa uzoqroq masofada chuqurroqda 
joylashgan bo‘ladi. Qora va oqning har bir aralashmasi ularning 
to‘yinganligini kamaytiradi.

---

172 
Agar ketma ket ravishda o‘n ikki bosqich o‘rniga o‘n sakkiz 
bosqichli jadval tayyorlab, maksimal toza ranglarni o‘zaro tutashtirilsa 
hosil bo‘lgan egri chiziq parabola shakliga ega bo‘ladi.
3.31-rasmda ko‘rsatilgani kabi to‘yingan, toza ranglar yorqinliklari 
bo‘yicha o‘zaro farq qilishi juda muhim voqea. Toza, to‘yingan sariq 
rang o‘ta yorqin bo‘ladi va to‘q sariq rang degan substansiya mavjud 
bo‘lmasligiga odatlanish kerak. To‘yingan, alohida ko‘k rang juda
to‘q, och ko‘k rang - xira va
kuchsizlangan bo‘ladi. Faqat yetarlicha to‘q qizil rang o‘zining kuchini 
nurlantirishi 
mumkin, 
lekin 
toza 
sariq 
rang 
darajasigacha 
yorqinlashtirilsa unda o‘z kuchini yo‘qotadi. Kolorist rassom o‘zining 
kompozitsiyalarida buni doim hisobga olishi zarur. Agar rassomga 
to‘yingan sariq rangning maksimal taassavur hosil qilinishi talab qilinsa, 
unda butun kompozitsiya och tavsifga ega bo‘lishi kerak, to‘yingan qizil 
yoki ko‘k ranglar esa kompozitsiyani umumiy to‘q holda yechishni talab 
qiladi. Rembrandning suratlarida porlagan qizil rang qoraroq ranglar 
kontrasti sababli ma’noli nurlanar edi. Qachon Rembrand sariq rang 
nurlanishiga erishishni hohlasa, uni nisbatan och ranglar qatoriga 
tushirar edi. Bu vaqtda to‘yingan qizil rang bunday ranglar qurshovida 
oddiy birorta to‘qroq taassurot tug‘dirishni boshlaydi va o‘zining 
tiniqligini yo‘qotadi.
3.31 – rasm. 

---

173 
Ranglarning yorqinliklari bo‘yicha farqlanishlari gazlamalar bilan 
ishlaydigan rassomlar oldiga qiyin vazifalar qo‘yadi. Ma’lumki, tekstil 
mahsulotlari loyihasi birdaniga to‘rtta yoki undan ko‘proq miqdordagi 
koloristika variantlarida yechiladi. Bu variantlar kolleksiyada ma’lum 
rang birligiga ega bo‘lishligi kerak. Bu yerda asosiy qoida shundan 
iborat bo‘ladiki, rasmning har bir koloristika varianti 3.16 va 3.17-
rasmlardagidek bitta kontrast munosabatlari tizimiga ega bo‘lishi kerak. 
Agar asosiy loyihada toza qizil rang bo‘lsa, unda qolgan koloristika 
variantlarida qizil rangning yorqinlik darajasiga ega bo‘lgan yetarlicha 
toza ranglar bo‘lmay qoladi. Biroq bunda hamma variantlarda tusli 
gradatsiyalar orasidagi nisbatlar bir xil bo‘lishi shart. Agar qizil rang 
to‘q sariq rang bilan almashtirilsa, unda barcha rang kompozitsiyasi shu 
rangning tusli gradatsiyalari bosqichlariga mos holda qayta qurilishi 
kerak. Bunday holda ham rasmi to‘q sariq rangli mato qizil variantli 
matoga qaraganda butunlay yorug‘roq bo‘ladi. Agar to‘q sariq rangni 
qizil rang gradatsiyalari darajasiga tenglashtirilsa, unda toza qizil rangga 
har qanday tozalikdan halos bo‘lgan jigarrang-to‘q sarik rang mos 
keladi.
Toza ranglarning yorqinlik va qoramtirlik munosabatlari 
yorug‘likning intensivligiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi katta qiyinchilik 
tug‘diradi. Qizil, to‘q sariq va sariq ranglar yetarlicha ravshan 
bo‘lmagan yorug‘likda to‘qroq bo‘lib tuyuladi, bu vaqtda yashil va ko‘k 
ranglar bunday sharoitlarda ochroq idrok qilinadi. Ranglar va ularning 
munosabatlari yorqin kunduzgi yorug‘likda o‘zini ideal holda, g‘ira-
shira paytda esa o‘zgargan tarzda namoyon qiladi. Mehrob uchun 
chizilgan va cherkovning yarimqorong‘iligiga mo‘ljallangan suratlarni 
yorqin sun’iy yorug‘likka qo‘yish mumkin emas, chunki bunday 
yorug‘lik ranglarning hamma yorug‘lik nisbatlarini buzadi.
Shuni qayd etish kerakki, rassom uchun to‘yingan sariq rangning
tarkibida oq rang ham, qora rang ham mavjud emas, ular toza to‘q sariq, 
qizil, ko‘k, binafsha va yashil ranglarda ham yo‘q. Qachon rassom 
oqargan yoki qoraygan qizil rang to‘g‘risida gapirganda uning toza 
emaslik, yaltiramaslik tavsifini nazarda tutgan bo‘ladi. Qora va oq 
ranglar aralashmasining texnikaviy ahamiyati boshqa ma’noga ega.
Och va to‘q ranglar kontrastida chizilgan rasm ikki, uch yoki to‘rt 
asosiy tuslarga rioya qilib bajarilgan bo‘lishi mumkin. Rassom odatda 
asosan ikkita, uchta, to‘rt rangli bo‘yoq bilan ishlaydi. Bunda u asosiy 
guruhdagi ranglar bir biri bilan yaxshi moslashgan bo‘lishligini 
ta’minlashi kerak. Planlarning har biri katta bo‘lmagan tusli farqlarga 

---

174 
ega bo‘lishi mumkin, lekin bu farqlar asosiy guruhlar orasidagi farqlarni 
yo‘qqa chiqarishi mumkin emas. Bu qoidaga rioya qilish uchun har xil 
yorqinlikdagi rangni idrok qiladigan ko‘zga ega bo‘lish kerak. Agar 
asosiy tus guruhlarga yoki planlarga rioya qilinmasa, unda kompozitsiya 
uyushqoqlikni, oydinlikni va kuchini yo‘qotadi.
Rassomning planlar bilan ishlashga majbur bo‘lishining bosh 
sababi rasmda uning umumiy yassilikligini saqlash zarurligidir. 
Planlarning tartiblanganligi tufayli teranlikning barcha yoqmaydigan 
namoyon bo‘lishligini tekislash va havfsizlantirish mumkin. Planlarning 
tusligi bilan hamma tus nisbatlarining o‘zaro munosabatda bo‘lganligi 
hisobiga fazoni ichkariga rivojlantirishni to‘xtatish mumkin. Odatda 
planlar old, o‘rta va orqa planlarga bo‘linadi. Biroq bosh figuralar 
albatta old planda joylashgan bo‘lishi shart emas. Old plan umuman 
bo‘sh bo‘lishi mumkin, asosiy ishlar esa o‘rta planda boshlanib ketadi.
Och va to‘q ranglar kontrastining tamoyilining tasviriy 
imkoniyatla-rini Fransisko Surbaranning (1598 - 1664) «Limonlar, 
apelsinlar va atirgullar», Florensiya, A.Kontini-Bonakossi to‘plami; 
Rembrandtning «Tilla dubulg‘ali erkak», Berlin, Rasmlar galareyasi, va 
Pablo Pikassoning «Kamindagi gitara», 1915 asarlari misolida namoyish 
etish mumkin.