I qism. Fotometriya asoslari

OQ GIPS 
KO‘ZGU 
KO‘ZGU 
a b c 

---

38 
 
1.4 – rasm. Vizual fotometriyada qo‘llaniladigan FOTOMETRIK KURSI 
(fotometrik kallak 1.3,b – rasmda ko‘rsatilgan). Chiroq 1 qo‘zg‘almas, 
kuzatuvchiga ikkita chiroq ham bir xil ravshan bo‘lishligiga erishish uchun chiroq 
2 esa siljitiladi. 
Bu tenglik I.Keplerning (1604) masofaning teskari kvadratlari 
qonuni deb ataladigan fotometriyaning asosiy qonunini ifodalaydi. Bu 
qonunga binoan, agar ikkita solishtiriladigan maydonchalarning 
ravshanliklari bir xil bo‘lsa, bunda ikkita chiroqlarning yorug‘lik 
kuchlari tegishli chiroqlardan fotometr ekranigacha bo‘lgan masofaning 
kvadratlariga teskari proporsional bo‘ladi.
Ba’zi bir maxsus o‘lchovlarda solishtiriluvchi maydonchalarning 
ravshanliklarini o‘zgartiruvchi boshqa vositalardan foydalaniladi, 
masalan, analizatorli polyarizator. U o‘zining o‘zaro orientatsiyasiga 
mos holda o‘tayotgan yorug‘lik oqimini qutblaydi va susaytiradi. Yana 
kul rang shishali ponalar va sektorli qirqimli aylanadigan disklardan 
(«aylanuvchi sektorlar») ham foydalaniladi. Disklar ventilatorning yassi 
krilchatkasi shakliga ega bo‘ladi. Agar disklar yetarlicha tez aylansa, 
ya’ni miltillash sezilarli bo‘lmasa, unda yorug‘likning susayishi to‘liq 
doiraning sektor qirqimlariga to‘g‘ri keladigan hissasiga proporsional 
bo‘ladi. Ravshanlikni boshqarish uchun tanlangan usul qanday 
bo‘lmasin, maydonchaning rangi emas, faqat ravshanligi o‘zgarishi 
kerak. Har xil rangli yorug‘lik manbalariga nisbatan shu narsa 
aniqlandiki, agar ranglar ko‘pmi yoki ozmi farqlanganda solishtirish 
natijalari sub’ektiv xarakterga ega bo‘ladi hamda bitta kuzatuvchida ham 
o‘zgarishi mumkin. Bunda vizual fotometriyaning aniqligi keskin 
kamayadi. 
Fizik fotometriya. 
1889 yilda fotoeffektni ochgan Yu.Elster va 
G. Geytel fizik fotometriyaning boshlanishiga asos solishdi. 1908 yilda 
Sh.Feri har xil uzunlikli to‘lqinlarga sezgirligi inson ko‘zining 
sezgirligiga yaqin bo‘lgan elektr fotometrni yaratdi. Biroq faqat 1930- 
yillardagina vakuumli fotolement takomillashgandan va selenli fotodiod 
Fotometrik 
chiroq 1 kallak chiroq 2 

---

39 
kashf qilingandan keyingina fizik (elektr) fotometriya, ayniqsa, sanoat 
laboratoriyalarida keng qo‘llaniladigan usul bo‘lib qoldi.
Fizik fotometriyada foydalaniladigan elektr fotopriyomniklar 
MKO (Mejdunarodnaya komissiya po osveщeniyu – Yoritish bo‘yicha 
xalqaro komissiya) etalonlariga aniq mos bo‘lmagan holda har xil 
to‘lqin uzunlikdagi yorug‘likka ta’sirlanadi. Shu sababli ular uchun 
bo‘yalgan jelatin (yelimshak) yoki rangli shishadan tayyorlangan 
plastinka - svetofiltr talab qilinadi. Bu svetofiltr har xil uzunlikdagi 
to‘lqinlarni shunday o‘tkazadiki, bunda svetofiltrli fotopriyomnik 
imkoniyat darajada «standart kuzatuvchi» ga aniq mos kelishi kerak.
Agar rangi bilan farq qilinadigan yorug‘lik oqimlari bunday 
qurilmani qo‘llanilib solishtiriladigan bo‘lsa, unda solishtirilish natijalari 
faqat shartli ravishda to‘g‘ri hisoblanishini doim e’tiborga olish kerak 
bo‘ladi. Haqiqatda MKO etaloniga asoslangan holda baholanishi 
bo‘yicha ravshanliklari bir xil bo‘lgan manbalarning ixtiyoriy odamga 
bir xil ravshan bo‘lib ko‘rinishiga kafillik berib bo‘lmaydi. Shu sababli, 
agar sonli baholash talab qilinsa, unda o‘lchovning standartlashtirilgan 
metodikasi kerak bo‘ladi.
Fotodiod (ba’zan ventilli fotoelement deb ham aytiladi) yarim 
o‘tkazgichli materialning (masalan, ustiga yupqa oltin plyonkasi yoki 
boshqa oksidlanmaydigan metall changlatib o‘tqazilgan selen) yupqa 
qatlami o‘tqazilgan metall plastinkadan iborat bo‘ladi (1.5-rasm). 
Plyonkaning qalinligi elektr tokini o‘tkazadigan, biroq shaffof va
yorug‘likni ham o‘tkazadigan qilib tanlab olinadi. Selenga tushayotgan 
yorug‘lik erkin elektronlarning tartibsiz oqimini hosil qiladi. Bular 
metall plyonkani selenga nisbatan manfiy zaryadlaydi.
 
Agar bunday fotodiodga kichik qarshilikli mikroampermetr ulansa, 
u ko‘rsatayotgan tok fotodiodning yoritilganligiga deyarli proporsional 
bo‘ladi. Agar qarshilik katta bo‘lsa to‘g‘ri proporsionallik buziladi va 
laboratoriya sharoitlarida tashqi qarshilikni nulgacha kamaytiradigan