I ноосфера – табиат тара³³иётининг янги бос³ичи

Марказий Осиё минтақаси
ва йирик давлатлар геосиёсати.
Умуман, ҳорижий давлатлар, айниқса йирик давлатлар Марказий Осиёда “орани бузу, хукмроклик қил” тамойилига асосланиб геосиёсат олиб боришлари, муваффақият қозонишлари учун қулай шароит мавжуд эди. Айниқса қўшни Афғонистондаги воқеалар тобора тахликали тус олаётган эди. Чет элдан жуда катта молиявий ёрдам олиб турган ҳамда гиёҳвандлик савдосидан бехисоб фойда олаётган Толибонлар ҳаракати кучайиб бормоқда эди. Ўрта асрчилик тартиботларини ўрнатишга қаратилган Толиблар ҳаракати қўлига хокимият ўткудек бўлса, Марказий Осиё доимий таҳлика остида қолиши аниқ эди. Унинг устига Марказий Осиё чегараларининг ҳимояси мўртлиги туфайли гиёҳвандлик ва бошқа яширин савдолар кучайди. ВИЧ инфекциясининг ёйилиши реал хавф туғдириб, у Россия ва Ғарбий Оврупо мамлакатларига ҳам тарқала бошлади.
Минтақанинг ер ости ва ер усти бойликлари кўплиги, арзон хом ашё ва ишчи кучига ҳамда катта ички бозорга эгалиги албатта барча давлатлар, айниқса йирик давлатларни қизиқтирмай иложи йўқ. Натижада бу ерда Россия йўқота бошлаган ўз таъсирини тиклаш учун фаол геосиёсат юргиза бошлади. 2001 йилда АҚШда содир этилган йирик террорчиликдан сўнг, Американинг бу минтақага эътибори янада кучайди. Умуман олганда Марказий Осиё (бу тушунчага эндиликда Афғонистон ҳам киритилмоқда) АҚШ, Россия, Япония, Хитой, шунингдек Оврупо Иттифоқи давлатлари геосиёсатида алоҳида ўринга эга бўлиб қолди.
Марказий Осиё геостратегик жиҳатдан икки йирик қитъа – Оврупо ва Осиё ўртасига жойлашгани геостратегик жиҳатдан алоҳида аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам турли давлатларнинг манфаатлари бу ерда ўзаро чатишиб кетади. Масалан, Каспий денгизи ва унинг атрофидаги нефть заҳираларининг кўплиги давлатларни қизиқтирмай иложи йўқ. Нисбатан арзон нефть ва газ ишлаб чиқариш учун транспортировка қилиш ишларида қатнашиб катта фойда олиш имкониятлари бор. Айниқса, нефть қазиб олиб четга чиқариш бўйича Қозоғистон салмоқли ўринга эга. Шунинг учун ҳам АҚШ билан Қозоғистон ўртасида энергетик ҳамкорлик бўйича икки томонлама комиссия тузилди. Туркманистон ўз табиий газини экспорт қилиш бўйича Россия билан 25 йиллик шартномага имзо чекди.
Кейинги йилларда Хитой, Япония ва Корея республикаси манфаатлари Марказий Осиё давлатлари билан ҳамкорликни кучайтиришни тақоза этди. Халқаро терроризм ва диний экстремизмга қарши кураш эҳтиёжлари Марказий Осиё давлатлари билан Хитой ва Россия ўртасида ҳамкорликни кучайтириб, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти тузилишига олиб келди. Иқтисодий алоқаларни кенгайтириш манфаатлари Евроосиё иттифоқини шакллантирдики, ҳозир унга Россия, Белорусия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, сўнг Ўзбекистон ҳам кирган бу ташкилотнинг келажаги борлигидан дарак беради. Делавэр университети профессори Сергей Лопатниковнинг фикрича, Россияни Марказий Осиёдан сиқиб чиқариш сиёсати Вашингтон йўл қўйган жиддий хато бўлди. Натижада минтақа республикаларининг Россия федерацияси атрофига бирлашиш майли кучайди.