I қисм. Машинасозлик технологияси асослари I боб. Машиналарни ишлаб чиқариш

Базалаш учун керакли базалар сони ва уларнинг технологик ҳужжатларда белгиланиши. Юқорида кўриб чиқилган барча мисолларда заготовкани мосламада ёки детелни машинанинг йиғма элементида тўла ориентирлаш учун жисмни барча эркинлик даражасидан маҳрум қилиш базаларни олтита таянч нуқталар билан контактга киритиш воситасида бир нечта комплект (кўпчилик ҳолатларда учта) базалардан фойдаланилади.
Дастгоҳларда заготовкаларга ишлов беришда, уларни мосламаларга ўрнатишда кўпчилик ҳолатларда мосламанинг олтита таянч нуқтаси билан контактда бўладиган учта база комплектидан фойдаланиб, заготовкани тўла ориентирлашга эҳтиёж сезилмайди. Масалан, призматик заготовканинг текислигига ишлов беришда керакли А ўлчамни олиш учун (5.3-расм) горизонтал координата ўқи бўйлаб заготовкани ориентирлаш аҳамиятга эга эмас, шунинг учун заготовканинг ён сиртлари база сифатида ўз аҳамиятини йўқотади. Мазкур ҳолатда заготовкани керакли ҳолатда ориентирлаш фақат битта А – ўрнатиш базаси билан амалга оширилади, унинг ён сиртлари эса фақат маҳкамлаш учун фойдаланилади ва заготовкани базалашда қатнашмайди.


5.3-расм.Заготовкаларга ишлов
беришда битта (а, г), иккита (б, д, е)
ва учта (в) базалардан фойдаланиш


Табиийки, заготовкада иккита (масалан А ва В 5.3-расм) ўлчамни олиш учун уни нафақат А ўрнатиш базаси ёрдамида ориентирлаш, балки йўналтирувчи В база ёрдамида ориентирлаш эҳтиёжи туғилади.
5.3-расм (в) да кўрсатилган ҳолатда учта а, в, с ўлчамларни бажаришни таъминлаш талаб қилинса, заготовкани ориентирлаш учун барча учта базалар комплектидан, яъни А, В ва С сиртлардан фойдаланиш керак бўлади.
Шундай қилиб, қўйилган технологик топшириққа кўра заготовкага ишлов беришда уни мосламада ёки дастгоҳда базалашнинг ўзида учта, тўртта, бешта ёки олтита таянч нуқталарини мужассам қилган битта, иккита ёки учта базадан фойдаланиш мумкин.
Базалашнинг назарий схемалари қабул қилинган координата системасида заготовкаларнинг позицион боғланишларини тасвирлайдиган идеал таянч ва шартли нуқталарнинг жойлашиш схемаларидан иборат бўлади. Бунда технологик база сифатида қабул қилинган заготовка сиртининг контур чизиқларида заготовкаларни қўзғалувчанлик даражасидан маҳрум қилувчи идеал контакт нуқталарнинг шартли белгилари қўйилади.
Заготовканинг ёпиқ (берк) базаларида (ўқ чизиқлари, симметрия текисликлари) қабул қилинган координата системасида позицион боғланишларни тасвирлайдиган шартли нуқталар белгилари аналогик тарзда белгиланади.
Конструктор мосламани лойиҳалашда технолог томонидан белгиланган базалашнинг назарий схемасига мос келадиган ва заготовкани базалаш учун керакли таянчларни белгилаши ва жойлаштириши лозим бўлади.
Ишчи технологик ҳужжатларни (операцион карталар) расмийлаштиришда технолог ишини соддалаштириш ва қисқартириш учун базалашнинг назарий схемалари ўрнига операцион эскизларда таянч, қисқич ва ўрнатиш қурилмаларининг шартли белгиларини қўйиш тавсия қилинади (5.1-жадвал).
5.1-жадвал
Т аянч, қисқич ва ўрнатувчи қурилмаларнинг шартли белгиланиши ва уларнинг заготовка эркинлик даражалари сонидан маҳрум қила олиши




Операцион эскизларда керакли ҳолларда базавий сиртларни белгилаш учун - белгисини қўллашга рухсат этилади.
Битта базалаш сиртида жойлашган бир нечта бир хил номли таянч ёки таянч нуқталарини ён томондан кўриниши тасвирланганда, эскизни соддалаштириш мақсадида битта символни кўрсатиб, унинг ўнг томонида таянчлар сони кўрсатилади: 2; 3; 4; 5 ёки 2; 3; 4; 5.
Эскизларда таянчларнинг юқоридан кўринишини тасвирлашда уларнинг қабул қилинган жойлашишига қараб алоҳида-алоҳида кўрсатилади.