|
resurslari deb ataladi. Tabiiy resurslardan tashqari yana moddiy resurslar:
sanoat obyektlari, qurilish, transportlar, mehnat resurslari ham bo'ladi.
Tabiiy resurslarga atmosfera, suv, o'simliklar, hayvonlar, tuproq, yer
osti boyliklari, energetik va boshqa resurslar kiradi.
Tabiat resurslari tiklanish va tiklanmaslik xususiyatlariga ko 'ra ikki gu-
ruhga bo'linadilar: tiklanadigan va. tiklanmaydigan. Bular orasida tugam ay
digan resurslar inson uchun ko'p xavf tug'dirmaydi.
Yaqin yillarda yoki uzoq m uddat davrida tam om bo'ladigan resurslar
tugaydigan resurslar deb ataladi. Bunday resurslarga d astaw al yer osti
boyliklari va tirik tabiat resurslari kiradi. Tugaydigan resurslar atamasi nis-
biy m a’noda ishlatiladi, chunki qachonki olinadigan o'ljalar iqtisodiy
samarasiz holatiga kelib qolsa, unda uni tugaydigan resurslar desa bo'ladi.
M asalan, ba’zi bir neft konlaridan 30 % neft qazib olinganda undan keyin
foydalanish iqtisodiy samarasiz bo'lib qoladi. Biroq hozirgi kunda yaratil-
gan ilg'or texnologiyalar yordamida neft konlaridan 60—70 %gacha neft
chiqarib olish mumkinligi m a’lum. Boshqa bir holatlarda esa tabiiy re
surslardan, ularning tamomila yo'qolib ketishigacha foydalansa bo'ladi.
Jum ladan, b a’zi bir liayvon va o'sim lik turlari yoki ekosistemadan noto'g'ri
foydalanish natijasida ularni biitunlay yo'qotish mumkin. Bunga Orol den-
gizi, uning atrofidagi ekosistema va undagi ba’zi bir hayvon va o'sim lik
turlarining yo'qolib ketayotganligini misol qilib olish m umkin.
Cheklanmaydigan darajada foydalanish imkoniyati bo'lgan resurslarga
tugamaydigan resurslar deyiladi. C hunonchi, quyosh energiyasi, shamol,
okean va dengiz suvlarining ko'tarilishi va qaytishi ana shunday resurslarga
kiradi. Biroq bu misolda ham tugamaydigan tushuncha nisbiy m a’noda
ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan har bir tugamaydigan resurslarning foy-
dalanish limiti b o iib , undan ortiqcha foydalanilsa, tashqi m uhit uchun
xavf tug'ilishi m umkin. Aniq bir chegaradan ortiqroq quyosh energiyasidan
foydalanish yer atrofidagi m uhit haroratini oshiradi va term odinam ik inqi-
rozga olib kelishi mumkin. Resurslar orasida suv alohida o 'rin n i egallaydi.
U ham vaqtincha bo‘lsa ham tugaydigan resurslardan hisoblanadi, chunki
m iqdor jihatidan u cheksiz, tugamasa ham, ifloslanish natijasida uning si-
fati buziladi. Yer yuzida suvning zaxirasi o'zgarmaydi, biroq suv muhit
b oiim lari (atmosfera, okean, quruqlik) orasida qayta taqsim lanib har xil
shakllarda (suyuqlik, qattiqlik, muz, bug“) aylanib yurishi m umkin.
Tabiiy resurslarning tugab borishi insoniyat oldida turgan m uam m o-
lardan b in hisoblanadi. Hozirgi kunda resurslardan foydalanish tempi
(tezligi) aholi sonining o'sishidan ziyodroq bo'lmoqda.
B.Skinner (1989) m a’lumotlariga qaraganda, hozirgi kunda aholining
o ‘sishi yer yuzi bo'yicha 1,7 %ni tashkil etib, har 41 yilda u ikki m arta or-
tib borm oqda. Oltin qazib olish 4 % bo‘lib, u har 18 yilda ikki m arta ort-
moqda yoki m ineral resurslami qazib olish 7 %ga ko'payib u h ar 10 yilda
ikki m arta ko‘paymoqda.
Tabiatda million yil mobaynida to'plangan yoqilg‘i hozirgi kunda bir
yilda yoqib tugatilmoqda. Hisoblarga ko'ra qazilma yoqilg'ilaridan hozirgi
kundagi foydalanish tem pi saqlab qolinsa, neft zaxiralari yana 30—40 yil,
gaz 40—45 yil, ko‘m ir 70—80 yilga yetadi, xolos. Bu tabiiy resurslarning
o 'm in i B.Skinner fikricha, quyosh eneigiyasi egallaydi.
O 'zbekiston m ineral xomashyo resurslariga boy bo'lib, hozir ulam ing
2700 dan ortiq konlari topilgan. U lam ing tarkibida 100 dan ortiq mineral
xomashyolar mavjud bo‘lib, shulardan 60 xili hozir qazib olinib xalq
xo'jaligida ishlatilmoqda, 940 ta qazilma boyliklar koni tekshirilgan bo‘lib,
shundan 165 neft, gaz va kondensat konlari, 3 ta ko'm ir koni 36 ta rangli,
kam uchraydigan va radioktiv m etallar koni, 36 ta qimmatli m etallar 17 ta
tog' ruda, 9 ta tog' kimyoviy elementlar, 21 xil tovlanadigan xomashyosi
va 495 ta har xil qurilish m ateriallari konlari tashkil etadi.
Ekspluatatsiyaga tayyorlangan barcha foydali qazilmalar zaxirasining
bahosi 1 trillion AQSH dollaridan ham ortiqdir.
U m um iy m ineral xomashyo zaxiralari 3,5 trillion dollardan oshib
ketadi.
Oltin, uran, mis, volfram, kaliy tuzlari, fosforitlar zaxirasi bo'yicha
O 'zbekiston dunyo miqyosida yetakchi o'rinni egallaydi.
O 'zbekiston
hududining
60
%da
neft,
gaz
zaxiralari
bor.
O 'zbekistonning neft, gaz mintaqalariga Ustyurt, Buxoro, Xiva, Janubiy-
G 'arb iy H isor, Surxondaryo va Farg'ona hududlari kiradi.
I I I
B O ‘L IM
TASHQI M U H IT OM ILLARI
1. Tashqi muhit bilan organizmning birligi
Tashqi muhit bilan organizm uzviy bog'langan bo'lib usiz organizm ya-
shay olmaydi. Tashqi muhitdan organizm birinchidan, ozuqa oladi, ik-
Do'stlaringiz bilan baham: |
