I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Suvning  organik  hayotdagi  va  kishilik  jamiyatidagi  ahamiyati. 
0 ‘zbekistonning  suv  resurslariga  yer  usti  va  yer  osti  suvlari  kiradi.  Yer  usti 
suvlariga  Amudaryo,  Sirdaryo,  Zarafshon,  Qashqadaryo  suvlari  kirib, 
ulaming  tog*  qismi  ko‘p  tarmoqli  b o iib ,  1  km  6,5  1/s  suv  oqimi  to ‘g‘ri  ke­
ladi.  Respublikamiz  70  %  hududini  egallagan  tekislik  qismida  suv  oqimi 
juda  kam  bo‘Ub,  ulaming  ko'pchiligi  O rol  dengizigacha  borib  yeta  ol- 
maydi.
Amudaryoda  o'rtacha  yillik  suv  m iqdori  78  km3  b o iib ,  eng  ko‘p  vaqt 
iyul-avgust  oylari  va  eng  kam  miqdori  dekabr,  m art  oylariga  to ‘g‘ri  keladi. 
H ar  4—5  yilda  bir  marta  suv  tanqisligi,  har  6—10  yilda  esa  bir  m arta  suv 
m o i-k o ic h ilig i  kuzatiladi.
O'zbekiston  qismidagi  Sirdaryoga  N orin,  Qoradaryo,  C hirchiq  va 
F arg'ona  vodiysidagi  boshqa  daryolar  suvi  keUb  quyiladi.  Sirdaryodagi  suv 
m iqdori bir yilda  36  km 3  ni  tashkil  etadi.
Iyun,  iyul  oylarida  suv  eng  ko‘p  kelgan  payti  bo‘lsa,  oktabr-m art  oy- 
larida  suv  m iqdori  juda  kamayib  ketadi.  Daryoda  har  3—4  yilda  suv

---

miqdori  kamayib  5—6  yilgacha  davom  etishi  m um kin.  K o‘p  suv  keladigan 
yillari juda  qisqa  bo'ladi.
Yer  osti  suvlari.  Ichim lik  suvlarining  asosiy  qismini  yer  osti  suvlari 
tashkil  etadi.  Respublika  hududining  geologik  tuzilishi  har  xil  bo'lganligi 
sababli  yer osti  suvlarining  zaxiralari  ham bir tekis  taqsimlanmagan.
Amudaryo  bo'ylaridagi  yer  osti  suvlarining  zaxirasi  8,0  km  bo'lib, 
shundan  3,13  km 3  minerallashgan  suvlar  (lg/1)  Sirdaryo  bo'ylaridagi  zaxira 
suvlar  miqdori  11,04  km 3  bo‘lib,  shundan  ko'pchiligi,  ya’ni  10,4  km  m i­
nerallashgan  suvlar  (1  litr suvda  1  gramm  mineral  tuzlar)  hisoblanadi.
Hammasi  bo‘lib  Respublika  hududida  19,04  km 3  yer  osti  suvlari 
bo‘lib  shundan  11,53  km 3  ichimlik  suvidir.
Katta  shaharlarda,  jum ladan,  Toshkent  shahrining  suvga  b o ig an  
talabining  40  %  yer  osti  suvlari  hisobiga  qondirilmoqda.  Ammo  keyingi 
vaqtlarda  Toshkent,  F arg'ona,  Zarafshon  va  shu  kabi  yirik  shaharlardagi 
korxonalaming  ham da  neft  mahsulotlari  kimyoviy  tog‘  sanoati  chiqindilari 
bilan  yer  osti  suvlarining  ifloslanishi  borgan  sari  katta  xavf  tug‘dirmoqda. 
Sug'oriladigan  yerlarda  esa  yer  osti  suvlari  sho'rlanib,  ifloslanib. borm oq- 
daki,  bunday  suvlar  bilan  hattoki  qishloq  xo'jaligi  ekinlarini  sug'orish  ham 
xavfli  bo‘lmoqda.
Suvning  organik  hayotdagi  va  kishilik  jamiyatidagi  ahamiyati.  Suv
tirik  organizmlar  uchun  eng  m uhim   bo‘lib,  uning  rolini  m ashhur  fransuz 
yozuvchisi  Antuan  de  Sent-Ekzyuperi  quyidagicha  ta ’riflaydi:  «Suv.  Sening 
na  ta ’ming,  na  ranging  va  na  hiding  bor,  shu  boisdan  seni  ta ’riflash  juda 
qiyin,  seni  qandayligingni  bilmay,  sendan bahram and  bo‘lib,  rohatlanamiz, 
seni  hayot  uchun  zarur  deyish  mumkin  emas.  Sen  o'zing  hayotsan.  Sen  bu 
dunyodagi  eng  katta  va  qim m atbaho  boyliksan*.  Kishilik  jam iyatida 
suvning  o'rnini  bosadigan  boshqa  resurs  yo‘q.  Agar  ko'm ir,  neft,  gaz  kabi 
yoqilg‘ilarni  olsak,  ularning  biri  ikkinchisining  o ‘m ini  bosa  oladi,  bu  yo- 
qilg'ilar  kamaysi,  uning  o 'rn in i  atom ,  termoyadro  yoki  quyosh  energiyasi, 
gidroenergiya  qoplashi  m um kin.  Lekin  hozircha  suvning  o'rnini  qoplay 
oladigan  boshqa  resurs  yo'q.  Suv  geografik  qobiqdagi  barcha  jarayonlarda 
ishtirok  etadi.  U   yer yuzidagi  modda  va energiya  aylanishida  qatnashadi.
Fotosinez  jarayonida  yiliga  4,6xl071  t  kislorod  ajratib  chiqarishda, 
2,25  x  1011  t  suvdan  foydalaniladi.
Yer  kurrasidagi  suv  qatlam i  sayyoramizdagi  term ik  rejimni  tartibga 
solib  turadi.  Okean  va  dengizlardagi  suvlar  quyoshdan  kelayotgan  issiqlikni 
to 'plab,  qishda  uning  atrofini juda  ham   sovib  ketishdan  saqlab  turadi.
Atmosferadagi  suv  bug‘lari  esa  quyosh  radiatsiyasining  filtri  hisobla­
nadi.
Suv  yer  yuzidagi  iqlimga  ham   ta ’sir  etadi.  Okean  va  dengiz  oqimlari 
sayyoramizda  quyosh  issiqligini  qayta  taqsimlaydi.  O qim lar  quyi  kenglik- 
dagi  ortiqcha  to'plangan  issiqlikni  o 'rta  va yuqori  kengliklaiga  surib  iqlimni 
ancha  yumshatadi.  Bunga  Golfstrem   issiq oqimi  m isol bo'ladi.
Suv,  ayniqsa,  organizmlarning  yashashi  uchun  muhimdir.  Yer  yuzi­
dagi  tirik  organizm ning  suvsiz  yashashi  mumkin  emas.  Chunki  har  qanday

---

o ‘simlik,  hayvon  va  kishilaming  hujayra  va  to ‘qimalarida  m a’lum 
m iqdorda  suv bor.
0 ‘simlik  va  hayvon  oiganizmida  suvning  miqdori  50—89%,  sab- 
zavotda  esa  80—85  %ga  yetadi.  G o'sht  tarkibida  50  %  bo‘lsa,  sutda  87— 
89  %  bo‘ladi.  Inson  vaznining  70  %  suvdan  iborat.  U ch  kunlik  bola  bada- 
nining  97  %ini  suv tashkil  etadi.  Shu  sababli  inson  ovqatsiz bir  oy  yashasa, 
suvsiz  bir  necha  kun  yashashi  m umkin.  Agar  inson  badanidagi  suvning
12  %  yo‘qolsa  u  halok  bo‘ladi.  Ulardan  tashqari  suv  organizm  uchun  ter- 
m oregulator  vazifasini  bajaradi.  Shu  sababli  bir  kishi  sutkada  havo  haro- 
ratiga  qarab  2,4—4  litrdan  (past  haroratda)  6—6,5  litrgacha  (ochiq  havoda 
40°C,  bo'lganda)  suv  iste’mol  qiladi.  Suv  inson  uchun,  ayniqsa,  shaxsiy 
gigienasi  uchun  ham   zarurdir.  H ar  bir  kishi  o'rtacha  shaxsiy  gigiyenasi  va 
maishiy  kom m unal  zaruriyatlari  uchun  sutkada  150—200  litr  suv  ishlatadi. 
Suvning  sanoat  ishlab  chiqarishdagi  roli,  ayniqsa,  katta.  Chunki  sanoatning 
biror  tarm og'i  yo‘qki  suv  ishlatilmasa.  Suv  qishloq  xo'jaligi  uchun  juda 
m uhim   ahamiyatga  egadir.  Chunki,  m asalan,  bir  tonna  bug'doy yetishtirish 
uchun  1500  1.,  jo'xori  yetishtirish  uchun  2500—3  mln.l,  sholi  yetishtirish 
uchun  20  mln.l,  1  t  paxta  yetishtirish  uchun  esa  12—20  ming  m 3  suv  sarf- 
lanadi.
Suv  insonning  xordiq  chiqarish  obyekti  sifatida  rekreatsion  aham i­
yatga  ega.
Suvning  tirik  organizmlar  uchun  yuqoridagi  aytilgan  aham iyatidan 
tashqari  u  eneigiya  manbayi,  transport  vositasi,  ommaviy  sport  ishlarida 
ham   foydalaniladi.
Suv  resurslari  va  dunyo  okeanlarining  ifloslanishi  va  ularning  salbiy 
oqibatlari.  Suv  havzalarining  antropogen  ifloslanishi  har  xil  bo‘lib,  ularning 
eng  muhimlari  quyidagilardir:
a)  sanoat  va  maishiy-kommunal  xo'jalik  korxonalaridan  ham da 
davolash  sog‘lomlashtirish va  boshqa  tashkilotlardan  chiqadigan  iflos  oqova 
suvlar;
b)  rudali  va  rudasiz qazilma  boyliklarini  qazib  olishdagi  chiqindilar;
d)  shaxtalarda,  konlarda,  neft  korxonalarida  ishlatilgan  va  ulardan 
cliiqqan  iflos  suvlar;
e)  avtomobil va  temir yo‘1 transportidan  chiqqan  iflos suvlar,
f)  yog'och  tayyorlash,  uni  qayta  ishlash  va  suvda  oqizishda,  tashishda 
hosil  boiadigan  chiqindilar;
g)  chorvachilik  fermalari  va  komplekslaridan  oqib  chiqadigan  iflos 
suvlar;
h)  zig‘ir  va  boshqa  texnik  ekinlam ing  birlamchi  ishlov  berilishidan 
chiqqan  chiqindilar;
i)  qishloq  xo‘jaligi  ekinlarini  sug‘orish  natijasida  vujudga  kelgan 
oqova,  tashlandiq va  zovur suvlari;
j)  h ar xil  m ineral  va  oiganik  o ‘g‘itlar  ham da  zararkunandalaiga  qarshi 
sepilgan  zaharli  kimyoviy  m oddalar  ishlatilgan  dalalardan  oqib  chiqadijjan 
suvlar;

---

k)  elektr stansiyalaridan  chiqqan  issiq suvlar;
1)  radioaktiv  ifloslanish  va  boshqalar.
Okean  suvlarini  esa  neft  va  kimyo  sanoati  chiqindilari,  ayniqsa,  ko‘p 
ifloslantiradi,  neft  tashiydigan  va  u  bilan  bog‘liq  bo'lgan  kemalar  yiliga 
dunyo  okeaniga  10  m in t  dan  ortiq  neft va neft  mahsulotlarini tashlamoqda.
Okean  suviga  sutkasiga  6800  m  kub  zaharli  kimyoviy  m oddalar 
oqizilmoqda.  Shuningdek,  dunyo  okeaniga  atmosferadan  9  min.  t.  yoqilg'i, 
neft  va  neft  mahsulotlari  chiqindilari  tushmoqda.  Okean  suvining  atom  
ishlab  chiqarish  chiqindilari  va  termoyadro  bombalarini  sinash  vaqtida  ho- 
sil  b o iad ig an   radioaktiv  m oddalar  bilan  zaharlanishi,  ayniqsa,  xavfli.  Ba’zi 
m aiu m o tlarg a  ko‘ra,  yiliga  1000  t  atom  chiqindilari  suvga  tashlanm oqda, 
shuningdek,  atom   reaktorlari  bilan  ishlaydigan  kem alar  ham   suvni  ifloslan- 
tirm oqda.
O kean  va  dengizlar,  ayniqsa,  qishloq  xo'jaligida  ishlatiladigan  pestit- 
sidlar  bilan  ifloslanib,  suvdagi  tirik  organizmlaiga  salbiy ta ’sir etmoqda.
D engiz  va  okean  hayvonlari  organizmda  zaharli  m oddalar  to'planib, 
ularga  zarar keltirmoqda.
Suvlarning  zararli  m oddalar  va  zaharli  kimyoviy  m oddalar  bilan 
ifloslanishi,  suvdagi  organik  hayotga  ta ’sir  etib,  baliqlar  va  suv  o ‘tlarini  za- 
harlaydi,  qishloq  xo'jaligi  ekinlarining  normal  o ‘sishiga  va  hosilining  si- 
fatiga  ham   salbiy  ta ’sir  etadi.  Bu  kimyoviy  m oddalar  ichida  D D T ,  gekso- 
xloran  b o iib ,  ular uzoq  vaqt  o ‘z xususiyatini  yo'qotmaydi.
Rivojlangan 
kapitalistik 
mamlakatlarda 
esa 
daryolar 
simob, 
q o ‘rg‘oshin,  ftor,  mishyak  (margumish),  kadmiy  kabi  zaharli  moddalar  bi­
lan  ifloslangan.
Markaziy  Osiyoda,  shu jum ladan,  0 ‘zbekistonda  zovur,  sanoat  va  mai- 
shiy-kom m unal  iflos  chiqindi  suvlarining  daryolarga  qo‘shilishi  tufayli  Amu- 
daryo,  Sirdaryo  va  Zarafshon  daryolari  suvlari  zararli  moddalar,  ayniqsa, 
ekin  dalalaridan  chiqqan  zaharli  moddalaming  miqdori  normadagidan  1,8— 
3,0  oshib  ketmoqda.  Bu  esa  oiganik  hayotga  salbiy  ta ’sir  etib,  baliqlar 
miqdorini  kamaytirib  yubormoqda.  Lekin  keyingi  yillarda  ko‘rilgan  choralar 
natijasida  daryolaming  ifloslanishi  ancha  kamaydi.  Ichki  suv  havzalarining 
ifloslanishi  kishilar salomatligiga  salbiy ta ’sir etishi turgan gap.
C hunki  m aishiy-kom m unal  korxonalaridan,  kasalxonalardan,  ham - 
m om lardan,  xususiy  uylardan  va  sanoat  korxonalaridan  chiqqan  iflos  suvlar 
tarkibida  m e’da-ichak  kasalliklari,  vabo,  tif,  ichburug1,  sil,  stolbnyak,  kuy- 
dirgi,  poliom elit,  gepatit  va  boshqa  kasalliklar  tarqatuvchi  bakteriyalar 
saqlanib  qoladi  ham da  suv  orqali  kishilar organizmiga  o ‘tadi.
Dunyodagi  suvlarning  ifloslanishi  natijasida  yiliga  500  min.  dan  ortiq 
kishi  h ar  xil  kasalliklarga  d uchor  boim oqda.  Suvning  ifloslanishidan  1954- 
yilda  L ondonda  vabo  epidemiyasi  tarqalgan,  1965-yili  AQSHning  Kali- 
fom iya  shtatidagi  Riversayd  shahridagi  130.000  kishidan  18.000  tasi 
ifloslangan  suvni  ichishi  tufayli  tif   bilan  kasallangan.  H indistonda  1940— 
1950-yillar  ichida  suv  havzalarining  ifloslanishidan  27.400  ming  kishi  osh- 
qozon-ichak  kasaliga  d uchor b o iib   o ‘lgan va  hokazo.

---

Yaponiyaning  Kyuso  orolidagi  M inom ata  qo‘ltig‘iga  o ‘sha  yerdagi 
Kimyo  korxonasidan  chiqqan,  tarkibida  simob  ko‘p  bo‘lgan  oqova  iflos 
suvning  oqizilishi  natijasida  baliqlar  kasallanib,  undan  aholisi  50  mingdan 
ortiq  b o ig an   M inomato  shahriga  o'tgan.  Oqibatda,  shahar  aholisi  ichida 
duduqlar,  ko'zi  zaiflar,  oyoq-qo‘li  shol  bo‘lganlar,  asab  kasallari  ko'payib 
ketgan.  Bu  kasallik  Yaponiyadagi  yangi  kasallik  b o ‘lib,  «M inom ata  kasal- 
ligi*  nomini  oigan  va  aholi  orasida  keng  tarqalib  nasldan-naslga  o ‘tib  bor- 
moqda.
A.Rahmatullayev  va  R.I.M amajonovlaming  (1998)  m a’lumotlariga 
qaraganda,  Zarafshon  daryosi  og‘ir  metallar  bilan  ifloslangan.  Bulatdan, 
ayniqsa,  mis,  rax,  olti  valentli  xrom,  mishyak  ko'proq  uchraydi. 
Samarqand,  Navoiy  shaharlari  yaqinida  mis  va  rux  m e’yoridan  1,5—2,0 
marta  eng  ko‘p  miqdorda  7—8  marta  ortiq.  Olti  valentli  xromning  o'rtacha 
eng  ko‘p  miqdori  Navoiy  shahri  yaqinida  4  barobar  ortiqligi,  eng  ko‘p 
miqdorda  17,4  marta  ko‘pligi  aniqlangan.
3.  Litosfera
Bizga  m a’lumki,  yer  kurrasi  uch  qismdan,  ya’ni  ichki  yadro  qismi, 
mantiya,  yer  po'stidan  tashkil topgan.
Yer  mantiyasining  yuqori  qismi  qattiq  bo‘lib,  uning  qalinligi  okean 
tagida  40  km  dan,  quruqlik  tagidan  120  km  gacha  boradi.  Bu  qattiq  qatlam