I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

ichki  dengizlar  deyiladi.  Qora,  Baltika,  Azov  dengizlari  ichki  dengizlardir. 
Okean  suvi  quruqlik  ichiga  biroz  yorib  kirib,  undan  orollar  orqali  ajraUb 
tursa,  bunda  tashqi  dengiz  hosil  bo'ladi,  chunonchi,  Bareng,  Beren,  Ya- 
pon,  Oxota  dengizlari;  nihoyat,  m ateriklar  orasida joylashgan  dengizlar  esa 
o 'rta   dengiz  deyiladi.  Bularga  Karib  dengizi,  Qizil  dengiz  va  boshqalar 
kiradi.
Dunyo  okeanining  eng  katta  qismini  T inch  okeani  ishg'ol  etib,  u 
Osiyo,  Amerika,  Antarktida  qit’alari  oralig‘ida  joylashgan.  Uning  umumiy 
maydoni  179,7  mln.  km2  yoki  yer  yuzidagi  jam i  quruqliklar  m aydonidan 
ham   kattadir,  bu  esa  yer  yuzasi  atrofining  30  %,  dunyo  m aydoninig  esa 
50  %iga teng.
Bu  okeandagi  Aleut  botig‘i  7822  m ,  Filippin  botig‘i  10,  497  m   va 
M ariana  botig'i  esa  11,022  m  ga  boradi.
Atlantika  okeani  kattaligi  va  chuqurligi  jihatidan  T inch  okeanidan 
so‘ng  ikkinchi  o ‘rinda  turadi.  U   Yevropa,  Afrika,  Amerika  va  Antarktida 
qit’alari  orasida joylashgan.
Uning  maydoni  93,3  mln.  km 2  suv  hajmi  350  m ln  km 3  okeanning 
o ‘rtacha  chuqurligi  3332  m  bo‘lib  eng  chuqur  yeri  Brounsen  (B ueita  Rika 
oroli yaqinida)  botig'i  9428  m.
Hind  okeani  Osiyo,  Afrika,  A ntarktida  q it’alari  orasida  joylashgan. 
Maydoni  75  mln.  km2  bo'lib,  dunyo  okeani  um um iy  suv  zaxirasining

---

4,4  %i  shu  okeanda.  Chuqurligi  va  kattaligi  jihatidan  uchunchi  o ‘rinda 
bo'lib,  eng  chuqur yeri  Yava  oroli  yaqinida  7450  m  ga  yetadi.
Maydon  jihatidan  eng  kichik  va  eng  sayoz  okean  Shimoliy  M uz 
okeanidir.  Uning  m aydoni  13,1  min.  km3  bo'lib,  dunyo  okeani  suv 
zaxirasining  bir  foizi  shu  okeanda.  Bu  okean  ancha  sovuq  joyda  joylash- 
ganligi  uchun,  suv  uncha  sho‘r  emas.  Yilning  uzoq  vaqti  muz  bilan 
qoplanib  yotadi.  U   ancha  sayoz  okeanlardan  b o ‘lib,  eng  chuqur  yeri 
5449  m.  ga  yetadi.  U   Yevropa,  Osiyo  va Amerika  q it’alari  orasida  turadi.
Dunyo  okeani  massasining  96,5  %  suvdan,  qolgani  esa  erigan  har  xil 
tuzlardan,  gazlardan  va  mayda  zarrachalardan  iborat.  Tuzlar  ichida  eng 
ko‘pi  natriy xlor  (N a  C L  —77,8  %),  magniy xlor  (Mg  CL—10,9  %)lardir.
Shuningdek,  okean  suvida  oltin,  kumush,  mis,  fosfor,  yod  kabi  ele- 
m entlar  ham  mayjud.
Okeanlarda  suvning  o'rtacha  sho'rligi  35  %ga  teng.  Lekin  sho'rligi 
okeanlam ing  turli joyida  turlicha.  Yer sharining  ekvator  atrofidagi joylarida 
suvning  sho‘rligi  34  %,  chunki  bu  yerlarda  yog‘ingarchilik  ko‘p  yog'adi. 
O keanlam ing  20°C  bilan  30°C  geografik  tengUklar  orasida,  ya’ni  subtropik 
m intaqa joylashgan  suvlarda  sho'rlik  36-37  %ga  teng,  chunki  bu  yerlarda 
harorat  yuqori,  yog‘in  kam.
M o'tadil  va  sovuq  m intaqalarda  okean  suvining  sho'rligi  30—32  %, 
chunki  bu  yerlarda  quyosh  issiqligi  va  yorug‘ligi  kamayadi,  yog'ingarchilik 
ko‘p,  daryolar  ko'plab  chuchuk  suv  keltiradi.
Okean  va  dengiz  suvlari  tarkibida  har  xil  tuzlardan  tashqari  yana  eri­
gan  holda  azot,  karbonat  angidrid,  vodorod  sulfid,  ammiak,  m etan  va 
boshqa  gazlar  ham   b o ‘ladi.  Dengiz  suvida  atmosferadagiga  nisbatan  kis- 
lorodning  miqdori  35  %gacha  ortiq  bo‘ladi.  Bu  esa  dengiz  hayvonlari 
uchun juda  qulaydir.
Odatda,  suvning  tiniqlik  darajasini  aniqlashda  diametri  30  sm  keladi- 
gan  oq  rangli  disk  ishlatiladi.  Disk  yo‘g‘on  ipga  bog‘lab  suvga  tushiriladi  va 
m a’lum   chuqurlikka  tushgach,  u  ko‘rinmay  qoladi.  Diskning  necha  m etr 
chuqurlikda  ko‘rinm ay  qolishiga  qarab  suvning  tiniqlik  darajasi  hisobla- 
nadi.  O keanlar  ichida  eng  tiniq  suv  Atlantika  okeanining  Sorgasso  den- 
gizida  kuzatilib,  tiniqlik  darajasi  66,5  m,  chunki  bu  yerda  suv  vertikal 
harakat  qilmaydi,  plankton  qatlam i  yupqa.
Tinch  okeanining  tiniqlik  darajasi  59  m,  H ind  okeanida  50  m,  Shi­
moliy  m uz  okeanida  23  m ,  Boltiq  dengizida  13  m,  Oq  dengizda  9  m   va 
Azov dengizida  esa  3  m.
O keanlar  issiqlikni  quyoshdan  oladi.  Yer  sharining  quyoshdan  oladi- 
gan  energiyasining  2/3  qism idan  ortiqrog‘i dunyo  okeanlariga  tushadi.  Agar 
yerning  yuzasiga  quyoshdan  bir  yilda  5x10 darajasi  20  kkal  energiya  tushsa, 
shundan  3,6x10  kkal  qism i  dunyo  okeaniga  to ‘g‘ri  keladi.  Suv  o ‘zida juda 
ko‘p  issiqlik to ‘playdi.
Dunyo  okeanida  to'plangan  issiqlikning  bir  qismi  suv  ustidagi  havoni 
isitishga,  bir  qism i  suv  yuzasining  o'zin i  ilitishga  sarflanadi.  M a’lumotlarga 
qaraganda,  okeanlar  yuzasiga  tushadigan  quyosh  issiqligi  ekvator  va  tropik

---

mintaqalarda  60  %,  0 ‘rta  mintaqada  30  %,  sovuq  m intaqada  esa  10  %, 
dengiz  suvining  isitishga  sarflanadi,  ekvator  mintaqasida  joylashgan  okean 
suvining  harorati  doimo  hamma  oylarda  ham   27—28°C  b o ‘lib  turadi. 
Tropik  mintaqada  joylashgan  okean  suvlari  ham   20—25°C  orasida  iliq 
bo‘ladi.  0 ‘rtacha  mintaqada joylashgan  okean  suvining  harorati  yil  fasllari 
bo'yicha  o'zgarib  turadi.  Qishda  suvning  harorati  pasayib  + 10°C   dan  —0°C 
ga tushib  qoladi.  Yozda  esa  +20°C  chiqadi.
Qutb  mintaqasida  esa  suvning  eng  past  harorati  —2°C  bo‘ladi.
Aysberg  (inglizcha  —  muz  tog‘i  demakdir)  materik  m uzlardan  uzilib 
tushgan  m uz  bo'laklaridir.  Ba’zi  aysberglarning  balandligi  suv  yuzasidan 
80—90  m.  Suv  ostida,  qalinligi  500  m,  uzunligi  200—300  km  dan  560  km 
gacha,  hajmi  esa  500-700  km3  ga  yetishi  mumkin.  Aysberglar  dengiz 
transportiga  katta  xavf tug‘diradi.
Dunyo  okeani  yer  sharida  iqlimni  normallashtirib  turadi,  transport 
uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Bundan  tashqari,  okeanda  xilma-xil  tabiiy 
resurslar  juda  ko‘p:  a)  oziq-ovqat  resurslari;  b)  mineral  xomashyo  re- 
surslari;  d)  yirik energiya  resurslari.
Dunyo  okeani  inson  uchun  oziq-ovqat  bo‘la  oladigan  o'sim lik  va 
hayvonlarga  juda  boy.  Dunyo  okeanida  o ‘n  mingga  yaqin  o ‘simlik  turi 
bo'lib,  quruqlikdagi  o ‘simliklarga  nisbatan  organik  moddalarga  4—5  marta 
boy.  Ba’zi  suvo'tlarida  quruqlikdagi  o'sim liklarga  nisbatan  oqsil  moddalari 
(50  %)  ko‘proq.  Holbuki,  mol go‘shtida  oqsil  atiga  20  %ni tashkil  etadi.
Dunyodagi  63  hayvon  sinfining  51  tasi  okean  va  dengizlarda  boMib, 
ulam ing  150  mingdan  ortiq  turi  mayjud.  U lam ing  um um iy  vazni  16—20 
milliard  tonnaga  yetadi.  Shu  sababli  har gektar dengiz suvidan  quruqlikdagi 
eng  yaxshi  bir  gektar  yaylovda  yetishtiriladigan  go‘shtga  nisbatan  2  marta 
ortiq  mahsulot  olish  mumkin.  D unyo  okeanidagi  organik  m oddalarning 
miqdori  30  milliard  tonnani  tashkil  etadi.  Lekin  hozir  dunyo  okeanidagi 
m ana  shu  oziq-ovqat  resurslarining  (baliqlar,  kit,  beluka,  dengiz  mushugi, 
tyulen,  dengiz  quyoni,  karp,  moij,  qisqichbaqa,  moluska,  ustritsa  ham da 
umurtqali  va  umurtqasiz)  boshqa  hayvonlar  ham  suv  o'sim liklarining  faqat 
1  %dangina  inson  foydalanmoqda.
Okean  hayvonlari  orasida  ko‘p  m oy  va  go'sht  berishda  kit  birinchi 
o 'rinda  turadi.  U   yer  sharidagi  eng  katta  hayvon  bo‘lib,  uzunligi  35  m, 
og'irligi  125  tonna.  Shundan  50  tonnasi  moyga  to ‘g‘ri  keladi.  K itdan  kon- 
serva  mahsulotlari,  chorvachilik  uchun  oziq,  un,  o ‘g‘it  shuningdek,  yuqori 
sifatli  charm   olinadi.  Dunyo  okeanidan  hozir  har  yili  550  mln.  sentner  har 
xil baliqlar ovlanadi.
Dunyo  okeanida  suvo'tlarining  oziq-ovqat  uchun  foydalanish  mumkin 
bo'lgan  170 turi bo‘lib  ulaming  eng  m uhim lari  dengiz  karam i  (laminariya), 
dengiz  salati  va  boshqalar.  U lar  oziq-ovqat,  dori-darm on,  b o ‘yoq  va  kon- 
diter sanoat  uchun  xomashyo  hisoblanadi.
Laminariya  o ‘simligidan  algin  yelimi  olinadi  va  undan  gazlamalarni 
bo'yashda,  sovun  tayorlashda  ham   foydalaniladi.  Shuningdek,  suvo'tlaridan 
droja  (achitqi),  spirt,  qog‘oz  va  boshqa  narsalar  ham   tayyorlash  m um kin.

---

Suvo‘tlari  m aterik  sayozligida,  ayniqsa,  juda  hosildor  b o iad i.  Masalan, 
Kalifomiya  qirg‘og‘idagi  qizil  suvo'tlarining  biomassasi  gektariga  60— 
100 t.ga  yetadi.
Shunday  qiiib,  okeanlardan  yiliga  70—80  m in  tonnaga  yaqin  baliq, 
maluska,  suvo'tlari  va  boshqa  mahsulotlar  olinmoqda.  Bu  esa  insoniyat- 
ning  oqsil  moddasiga b o ig a n   talabining  5/1  qismini  qoplaydi.
Yer  sharidagi  brom   zaxirasining  99  %  okean  suvlarida  joylashgan. 
Shuningdek,  okean  suvida  erigan  holda  5,5  min.  t.  oltin,  4  mlard.  t.  uran 
mavjud.  Okean  tubida  quruqlikdagiga  nisbatan  3  marta  ziyod  neft  zaxirasi 
mavjud.  Okeanlar  katta  energiya  manbayi  hisoblanadi.  Okean  suvlarining 
sutka  mobaynida  2  m arta  ko'tarilib  va  qaytishida juda  katta  energiya  (8x10 
kvt)  vujudga  keladi.  H ozir  dunyoda  suvlaming  ko'tarilishi  va  qaytishiga 
asoslangan elektr stansiyalari  (TeS)  qurish  ishlari  amalga  oshirilmoqda.
Quruqlikdagi  yer  osti  va  yer  usti  suvlar.  Quruqlikda  85  min.  km3  suv 
(yer  osti  suvlari,  doim iy  qor  va  muzliklar,  daryo  va  ko‘l  suvlari  hamda 
botqoqlikdagi suvlar va boshqalar)  bor.