I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

m uloqcdjutia, colijtamaya
INAMANGAN DAViAT
w
H
5 . j < m f
v«

---

ta n t) t a ’lim berish kirib k e lm o q d a . Bu t a ’lim d a alo q a n in g yangi k an allari 
va u m u m d u n y o v iy ax b o ro t resurslari, m a salan , “ I n te rn e t41 tiz im id a n foy­
dalanish o d a t b o 'lib b o rm o q d a .
ln so n iy a t industrial d av rid a n p o stin d u stria l davriga, y a ’ni in fo rm a t­
sion davriga kirib b o rm o q d a . Bu Y ern in g h a r q a n d a y jo y id a istiq o m at 
qiluvchi h a r q anday kishi u c h u n axborot m a n b a larid an bem alo l foydalanish 
im koniyati m avjudligini k o 'rsa ta d i. A k sin ch a, k o 'p o d a m la r to m o n id a n
yuzaga keltirilgan yangi a x b o ro tla r ju d a te z ravishda b u tu n insoniyat u c h u n
boylikka ay lan ad i. T a b ia tsh u n o slik to m o n id a n hosil qilingan xulosa, y a ’ni 
o 'z -o 'z in i boshqarish tizim in in g xususiy ichki zaruriy o'zg arish larid ir, deg an
xulosa ijtim oiy ja ra y o n la r u c h u n h am xosdir. A slida bu m o d d iy tu zilm alarn i 
stixiyali ev o ly u tsio n -b io lo g ik tashkiliy jih a td a n ijtim qiy-tashkiliy darajasiga 
o 'tis h d em ak d ir. K ro p o tk in n in g e ’tir o f etish ic h a , insoniyat h ayvonlardagi 
ijtim oiy h u lq -a tv o r xususiyatlarini k o 'rsa ta d ig a n o 'z in in g m e h n a t faoliya- 
ti tufayli ajralib ch iq ib , tashqi m u h it b ilan o ‘z m u n o sa b a tla rin in g ijtim o iy
shakliga aylantirishga erishgan.
D a v rn in g rejasiga aso sla n ib , ev o ly u tsiy an in g progressiv q o n u n la rin i 
ta d q iq qilish asosida u c h ta asosiy q o id an i ajratish m u m k in :
1. B iotik m u h itn in g m u rakkablashuvi, tirik m av ju d o tn in g tirik m avjudot 
bilan o 'z a ro aloqasi.
2. R ivojlanishning y o 'n a lish in i belgilovchi ichki ja ra y o n la r rivojlanishi- 
n in g b o sq ic h la rin in g natijasidir.
3. Evolyutsiya jara y o n id a a n tra p o g e n om il d o m in a n t ah am ivatga egadir.
T iz im la m in g o 'z - o 'z id a n tash k il b o iis h ig a oid tu s h u n c h a la r asosida
in so n iy a tn in g ta b iiy -tarix iy rivojlanishini o 'rg a n ish , ev o lyutsiyaning yaxlit 
nazariyasini yaratish u c h u n im k o n iy a tla r o c h ad i.
M oiseev evo ly u tsiy an in g h a r b ir b osqichi ikki tarm o q li tavsifga ega 
b o 'lis h i m u m k in lig in i e 't i r o f e tib , h a r la h z a d a u k u tilm a g a n n a tija li 
y o 'n a lish b o ’lib ketishi m u m k in , lekin in so n in te lle k tin in g rivojlanishi 
tash q i ax b o ro tg a u n in g m u q o b il ta rz d a m u n o sab at bildirish, h o d isaiarn i 
o ldindan b ash o rat qilish va tegishli yechim larga kelish im koniyatini yaratadi. 
Yangi ijtim oiy m u n o sab a tla rn in g shakllanishida qadim gi ib tid o iy ja m o a tc h - 
ilikka b a rh a m berild i, bu ja ra y o n n in g yuz berishi sak ra sh la r orqali d ialek - 
tik in k o r etish y o 'li b ilan am alg a o sh a b o sh lad i. T u rla rn in g d ifferen siatsi- 
yasi va g u ru h ta rn in g h a r xil sifatliligi h a m d a bu “ m o rfo lo g ik '' o 'z g a rish la r 
integratsiva shakllarini evolyutsion sam aradorligini t a ’m inlovchi omil sifatida 
n a m o y o n b o l d i O 'z nasi ini qoldirish im koniga kuchli vakillar bilan birga 
in d iv id larn irig f o 'z in i in te lle k tu a l va b o sh q a (sh a x siy ) x u s u s iv a tla ri, 
sh u n in g d e k . p o d a d a ja m o a n in g e n g yaxshi sifatlarini n a m o y o n qilg an
a ’zolari k o 'p ro q ega b o 'la d i. P o d alararo k o m m unikatsiya (m u n o sab at)lard a
18

---

o c h iq tizim li h o lat n a m o y o n b o ‘lsa, g u ru h la ra ro ta n lo v g u ru h n in g m u - 
vaffaqiyatlarini belgilaydi. Bu n a rsalar g u ruhli tiz im d a ilg‘orlikni bildirib 
sotsiogenez ja ra y o n id a tajrib an i qayd etish , to 'p la s h va u z a tish n in g b a r­
q a ro r ravishda b o 'lish in i t a ’m inlaydi.
ln s o n iy a tn in g p o te n s ia l im k o n iy a tla rin in g y u q o ri d a ra ja d a lig i va 
z a m o n av iy ja m iy a tn in g tashkiliy tiz im in in g sam arasiz b o 'lish i sh aro itig a 
tatbiq qilinishining past k o ‘rsatkichda bo'lishi rivojlanishning xavfli y o ‘nalish 
olishiga sababchi b o 'lish i m u m k in . 0 o 'z - o 'z id a n taraq q iy o t y o 'lig a h am , 
o 'z -o 'z in i yem irish y o ‘liga h am kirib ketishi m um kin. X V III asrda M opertyu 
m e x an ik a d a t a ’sir d eb n o m la n g a n , kattalik u c h u n ekstrem al ta m o y iln i 
ilgari surgan p a y td a , E yler h a m m a real tray ek to riy a im k o n iy a tlarid an u lar 
b o 'y la b , a lb a tta , faq at m in im u m g 'o y asi ta n la n m a sd a n , balki m ak sim u m
h a m b o 'lish i m u m k in d eb e ’tir o f etdi.
M u h im i, b o sh la n g 'ic h raq am n o l, y a ’ni e k strem u m sharoitini q o n iq tira- 
di, sh u n in g u c h u n m ex an ik a bilan analogik (b u tu n ta b iatsh u n o slik bilan 
h am ) sxem ani rivojlantirib aytish m u m k in k i, tirik ta b iatd a e k strem u m
t a ’sirn in g m ak sim u m i real b o 'lsa , no tirik ta b iatd a m in im u m i real b o la d i. 
J a m iy a tn in g rivojlanish yoki yem irilish to m o n harakati istiqboli u n in g
tizim li tash k iliy d arajasig a b o g 'liq b o 'la d i. T izim li tash k iliy d arajasin i 
belgilovchi m e z o n la r q ato rig a va d e m a k , ijtim oiy ja m iy a tn in g nisbiy bar- 
qarorligi z a m o n av iy faylasuf L .M .G u tn e rn in g fikriga k o 'ra , “ tizim n in g
tash k iliy m u h itd ag i d e stru k tiv te n d e n siy a la r va ta'sirlarg a qarshi tu ra oli- 
sh i, m u v o z a n a tli va m u v o z a n a tsiz ja ra y o n la r, g ra d ie n tla r d a ra ja si va 
b o sh q alard ag i n isb a tlarn in g o 'rta sid a g i m utanobiblikni saqlab tu rish k ira ­
di".
Jam iy a tn in g rivojlanishi uning tizim li tashkiliy jihatiga b o g 'liq , u obyek- 
tiv va subyektiv sab a b la r bilan b elgilanadi. Ik k ilam ch i. yoki subyektiv 
sab ab lar sifatida o d a td a . ong, bilim darajasi va intellektual ta fa k k u r q i­
lish darajasi, ru h iy va m ad an iy h olati kabilarni ajratish m u m k in . J a m iy a ­
tn in g tizim li -tash k iliy tu zilish jarayoni in so n iy a tn in g tarixiv tajribasiga 
k o 'ra , v o q ealarn i tu sh u n ish va baholashdagi k o m p e te n tlik darajasi m a 'lu m
m aq sa d g a erishish y o ‘lini va vositasini an iq lash orqali t a ’m in lan ad i. Bu 
h o la td a ja m iy a tn in g rivojlanishi to m o n y o 'n a ltirilg a n va m a ’lu m o tla rn i 
havoyi va aldash orqali bayon etilish id an xoli b o 'lg a n y o 'ln i in k o r etish 
aso sid a rivojlanishga o 'tila d i. F a y la su f V .V .S elivanov fikriga m uvofiq, 
odam iylikka oid m ohiyatli jih a tla rn in g k o 'p qirrali tarzd a n am o y o n b o 'lish i 
s a n ’at h iso b la n a d i. U in so n n i u n in g z a m o n a v iy darajadagi m a d a n iy a t 
darajasigacha k o 'ta rib ulug'laydi. U n in g tafakkuri tu sh u n ch asi ja m iy a tn in g
tash k iliy va o 'z - o 'z id a n rivojlanish darajasining in 'ik o sig a av lan ad i. X V III 
asrn in g oxiri X IX asrn in g b o sh larid a K an t, G eg el, Sngelling va F ix telar-
19

---

n in g p a y d o b o 'lis h b ila n b irg a lik d a G y o te , S h ille r, B e tx o v e n la rn in g
G e rm a n iy a d a b ird a n ig a p a y d o b o 'lis h i taso d ifiy h o d isa em as. F a n va 
sa n o a tn in g g u lla b -y ash n ash ja ra y o n la ri o ‘za ro b ir-b iri b ilan b o g iiq b o 'lib , 
rivojlanishining ja d a lla sh u v id a n d a ra k b e ra d i. B iroz k e y in ro q x u d d i shu 
xildagi ja ra y o n R ossiyada h a m y uz b erd i, bu u lu g ‘ z o tla r ju m lasig a o lim - 
lard an : G .V .P le x a n o v , V .V .R o z a n o v , N .A .K ro p o tk in , N .A .B erd y ay ev , 
P . A . S o r o k i n , G . P . F e d a t o v , G . P . F l o r e n s k i y , K . E . S i o l k o v s k i y ,
V .I.V e rn a d sk iy , N .D .K o n d r a ty e v , N .I.V a v ilo v la r k irsa , A .P .C h e x o v , 
L .N .T o ls to y , F .M .D o s to y e v s k iy , S .V .R a x m a n in o v , A .N .S k r y a b in , 
I.E .R e p in , 1.1.Levitan, K .S .S tanislavskiy, A .A .B lo k lar esa s a n ’at a rb o b - 
lari sifatid a gav d alan d ilar.