nishi uchun zarur bo'lgan elem entlarga asosiy elem entlar deyiladi. Ul-
ardan eng m uhim lari uglerod, vodorod,
kislorod, azot, oltingugurt, fos-
for, kaliy, natriy, kalsiy va xlor. Organizm lar uchun juda kam talab qilinadi-
gan ba'zi bir elem entlar m ikroelem entlar deyiladi. Bula^ga m arganes, tem ir,
kobalt, mis, rux, m olebden, xrom. bor, kremniy, ftor, yod va boshqalar
kiradi. Yashil o'sim liklar o ‘zlariga kerakli mineral elem entlam ing ham m as-
ini uglerod, vodorod, kisloroddan tashqari tuproqdan ham oladilar.
O rganizm ga ko‘p m iqdorda kerak b o ‘luvchi elem entlar m akroelem ent-
lar deyiladi. D em ak, yuqorida aytilgan m akro
yoki m ikroelem entlardan
birortasi yetishmasa organizm larda turli xil kasalliklarpaydo bo'lishi m um -
kin.
O datda, o ‘simliklar mineral m oddalarni ionlar va anionlar yoki kation-
lar tariqasida qabul qiladilar. K ationlar 2 guruhga, yengil metall ionlari va
og‘ir metall ionlariga bo'linadi. Ikkinchisiga kiruvchi metallar, masalan, tem ir
va mis ko‘pincha m itoxondriyalar va xloroplastlarda ko‘proq uchraydi. Hay-
vonlarda esa biroz boshqacharoq. Ular elem entlam i ko‘pincha asosiy o^ganik
m oddalardan oladilar.
M asalan, kerakli azot elem entlarini hayvonlar asosan
oqsilli ozuqalardan oladilar. Tabiatda elem entlar, ayniqsa, m ikroelem entlar
birtekisda uchramaydi. 0 ‘simliklarning yer yuzida tarqalishining asosiy omil-
laridan biri ham ana shu elem entlam ing tuproqdagi m iqdoriga bog'liqdir.
T uproqning unumdorligi ham ana shu elem entlam ing m a’lum nisbatda
bo'lishiga bog'liq bo'ladi. U yoki bu elem entlam ing o ‘simliklarga ta'sirini
aniqlash ham m a vaqt ham osonlikcha kechmaydi. M asalan, o ‘simliklardagi
xloroz (xlorofilning yetishmasligi) kasalligi magniy yoki tem ir yetishm as-
ligidan b o ‘lsa-da, bu ikki elem entlar xlorofilni sintez
qilishda bir xil aham i-
yatga ega emas. Q o'ylar va qoram ollarda uchraydigan ich ketish kasalligi ular
organizmida mis yetishmasligi yoki molibdenning ko'pligidan bo‘ladi va hokazo.
0 ‘simlik organizm ining turli xil m oddalarga ehtiyoji har xil (kislorod va
vodorodni eng ko‘p qabul qiladi). Oziqlanish elem entlarining birortasi-
ning o ‘rnini boshqasi bosolm aydi. Sanoat aham iyatiga ega m ineral o ‘g ‘itlar
XIX asrdan tarqala boshlagan. Shungacha o 'g 'it sifatida asosan go'ng, kul va
boshqa chiqindilar ishlatilgan. M ineral o 'g 'itla r ekin hosildorligini oshira-
di, sifatini yaxshilaydi, paxta, kanop, zig 'ir
va lub ekinlari tolasining
texnologik xususiyatlarini, qand lavlagi, uzum tarkibidagi qand, kartoshka-
dagi kraxmal, dondagi oqsil m iqdorini k o ‘paytiradi. M ineral o ‘g ‘itlar or-
g a n ik -o ‘g 'itla rb ila n q o ‘shib ishlatilsa yatiada yaxshi natija beradi. M ineral
o ‘g ‘itlarbevosita va bilvosita ishlati 1 adigan turlarga boMinadi. Bevosita ishla-
tiladigan o ‘g 'itla r tarkibida o ‘sim liklarning
oziqlanishi uchun zarur azot,
fosfor, kaliy, shuningdek m agniy, bor, rux, mis, m olibden, m arganes,
oltingugurt kabi elem entlar b o ‘ladi. Bu guruh o ‘g ‘itlari asosan bir ozuqa
149
elem entli, m asalan, azotli, fosforli
yoki kaliyli va kom pleks, y a’ni aralash
va m urakkab o ‘g ‘itlardan iborat. Aralash m ineral o ‘g ‘itlar zavodda yoki
xo ‘jalikning o ‘zida b ir necha xil o ‘g ‘itni aralashtirib hosil qilinsa, m u
rakkab o ‘g ‘itlar zavodda tayyorlanadi. Bilvosita ishlatiladigan o ‘g ‘itlar (m a
salan, ohakli o ‘g ‘itlar, g ip s v a boshqalar) asosan tup ro q n in g agrokim yo-
viy va fizik-kim yoviy xususiyatlarini yaxshilashda q o ‘llaniladi. M ineral
o ‘g ‘itlar qattiq, y a’ni poroshoksim on va do n ad o r
h am d a suyuq am m iak,
xim ikatlar shaklida b o ‘ladi. M ineral o ‘g ‘itlar azotli o ‘g‘itlar, fosforli o ‘g ‘itlar
va kaliyli o ‘g ‘itla rg a b o ‘lin ad i. M in e ra l o ‘g ‘itlarn irig sam a ra d o rlig i
o'sim liklarning biologik xususiyatlariga, h a r gektariga solinadigan o ‘g ‘it
m e’yoriga, organik o ‘g‘itlar bilan q o 'sh ib ishlatilishiga, q o ‘llaniladigan
agrotexnik tadbirlar sifatiga va boshqalarga b og‘liq. M asalan, n orm al shar-
o itd a o'stirilayotgan g ‘o ‘zaga berilgan 1 sen tn er azot evaziga 14 sen tn er, 1
sen tn er fosfor evaziga 6 s va 1 s kaliy evaziga 2 s paxta olinishi m um kin.
M ineral o ‘g‘itlar yerga kuzda yoki erta bahorda (asosiy o ‘g‘itlash),
ekish
vaqtida va suv davrida solinadi.
M ineral o ‘g ‘itlam i n o to ‘g‘ri qo ‘llash tu p ro q unum dorligining pasayi-
shiga, o ‘sim liklar va hayvonlam ing nobud b o ‘lishiga, daryo h am d a suv
h av zalarin in g ifloslanishiga sabab b o ‘lishi m u m k in . K eyingi y illard a
0 ‘zbekistonda kom pleks o ‘g ‘itlar (am m ofos, diam m ofos, nitrafosfat va shu
kabilar) k o ‘plab chiqarilm oqda.
A D A B I Y O T L A R :
1.Биологический энциклопедический словар.под.ред. М.С.Гилярова. -
Москва: изд. “Советская энциклопедия", 1986. стр. 53-54, 706-707,22, 412,
9, 130-131, 414-415, 363.
2 .0 ‘zbeksovetensiklopediyasi. -Toshkent. 1972. 8-tom, 83-84, 346-347-bet-
lar; 7-tom. 247—248-betlar.
3.Н.Грин, У Стаут, Д.Тейлор. Биология. -Москва. Мир, 1990. стр.210-
241.
4.К.Вилли. Биология. - М. Мир, 1968. стр. 42—44, 74, 109, 48-59.
Do'stlaringiz bilan baham: 
