I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

CI2 . 
hv, > Cl + Cl
Cl + H2 ____ > 2HCI + H H +CI2 ____ > HC1 + Cl va hokazo.
Yuqoridagi reaksiyaiar mulohazasi quyidagini beradi: molekulada tashqi 
ta ’sir (yorug‘lik nuri) yordamida erkin radikal hosil bo‘lib, bu erkin radikal 
molekula bilan ta ’sir etib, yangi erkin radikal hosil qiladi va hokazo.
Bu ketma-ketliklardan zanjir reaksiyalari hosil boladi.
Keyinchalik I.Kristiansen va T.Kramerslar zanjir reaksiyalarning faqat 
fotokimyoviy reaksiyalarda sodir boim asdan, balki boshqa holatda ham 
sodir bo ‘lishini ko‘rsatib, tarmoqlangan zanjir reaksiyalariga asos soldi.
1926-yilda sovet ximigi A.N.Semenov tarmoqlangan zanjir reaksiya­
lariga asos solib, bitta erkin radikal o ‘rniga bir necha erkin radikal hosil 
bo‘lishini tajribada ko‘rsatdi. Vodorodning kislorod yordamida oksidlanishi 
quyidagi tenglama asosida boradi:
H +G
H + HO, (zanjirning tug‘ilishi)
H + 0 , 
OH + О (zanjirning tarmoqlanishi)
0 + H 2 
O H + H
O H + H , 
H ,0 + H (zanjirning davom etishi)
Bu misolda zanjirning tug‘ilishi paytida kam faollik xossasiga ega bo‘lgan 
HO, radikal hosil b o lad i, amm o bundan tashqari H va OH faol radikallar 
ham hosil boladi, buning natijasida reaksiya tezligi juda ham katta qiymatga 
ega bolad i. Bu tezlikni to ‘xtatishning yo‘li H radikalining idish devoriga 
urilishi va rekombinatsiyalanishidir. Bu hodisaning ro‘y berishida idish de- 
vorlari muhim rol o ‘ynaydi. Chunki erkin radikallar devoriga urilib rekom- 
binatsiyalahadi yoki undan awal sistemada portlash ro‘y beradi. Natijada 
zanjirning tugallanishi bo'ladi. Bunday xulosaga ingliz olimi S.N.Xinshelvud 
(1897—1967) ham keldi. D.V.Alekseev (1915) atsetilinning yonish jaray­
onida o ‘z-o ‘zidan alangalanish holatini tushuntirib berdi.
1934-yili N.N.Semenov o‘zining “Zanjir reaksiyaiar” nomli monografi- 
yasida yonish va portlash jarayonlarini izohlab, zanjir reaksiyaiar nazari- 
yasini yaratdi. Zanjir reaksiyaiar tezligini vaqt birligi ichida hajm birligida 
bo‘lgan faol markazlar aniqlashini ko‘rsatdi. Bu kattalikni hisoblash uchun 
Semenov zanjirning davom etish va uzilish koeffitsientlarini kiritdi. Agar
163

---

vaqt birligi ichida tug'ilayotgan faol markazlar soni N bilan belgilansa, u
Y