tronning ochilishi, atom ning planetar m odeli va x.k.)
ilmiy yutuqlardan
foydalanish kimyoviy boglanish tabiatini yanada keng o‘iganishga asos boladi.
Elektron kashf etilgandan keyin birdaniga kimyoviy b o g lan ish tabiatini u
bilan b o g lash g a urindilar. N em is flzigi Y oxannes Shtark (1874—1957)
JQj.Dj.Tomson ideyasini shu yo‘nalishda rivojlantirib, valent elektronlar tu-
shunchasini kiritdi va elem ent valentligini atom ning tashqi qavatidagi elek
tronlar soni bilan bo gladi. Elektr m aydonida spektral chiziqlaming bolinishi
kashfiyoti uchun u 1919-yili Nobel mukofotiga sazovor b o ld i.
Kimyoviy b o g lan ish n i tushunish u ch u n qilingan keyingi qadam kvant
m exanikasidan foydalanish b o ld i. Kvant kim yosining boshlanishiga Frits
L ondon va V alter G aytler (1927) larning ishlari asos b o ld i.
U lar endi elektronni m a ’lum orbitalar bo ‘ у lab harakatlanadilar deb
hisoblam adilar, elektron bulut haqida gapiradilar va uning m a’lum
sohada
b o lis h ehtim olligini t o l iq funksiyasining kvadrati sifatida aniqladilar. 30-
yillarda amerikalik fizik va kim yogar Laynus Karl Polint (1901-yil tug‘ilgan)
ancha m urakkab m olekulalar hisobi uchun q o lla b , atom orbitalar usulini
takomillashtirdi. Oqsil m olekulalarining atom strukturalarini hisoblash o ‘nta
eng katta m ashhurlik keltirdi. Afsuslar b o lsin k i, g ‘oyat katta hisoblash qi-
yinchilik sari kimyoga EVM dan keng foydalanish kirib kelgunga qadar
belgilangan keng kimyoviy tadqiqotlar program m asi to ‘xtatib q o ‘yildi (aniq
hisoblashlar faqat
vodorod u chun, qolganlari esa vodorodga nisbatan tax-
minry tuzildi).
Laue, o ta va o ‘g‘il Breglar, P eter Y ozef D ebay (1884—1966) va boshqa
buyuk olim larning ishlari natijasida XX asm ing birinchi yarm idan boshlab,
rentgen nurlanishlar yordam ida m olekulyar strukturalam ing tadqiqotlari
boshlandi. R entgen strukturali analiz rivojlandi, rentgen nurlar va elektron
difraksiyalaridan
keng foydalanila boshlandi, spektroskopik usullar va yadro
m agnit rezonanslar kabi usullardan keng foydalanish katta m iqdordagi
m olekulalarning tuzilishini aniqlash im konini berdi.
Bu o ‘z navbatida molekulyar spektroskopiya usulining rivojlanishiga ta ’sir
ko ‘rsatdi, kuzatish uchun yuqori sezgirli spektrograflardan foydalanildi,
olingan natijalar tezk o r EVM larda ishlov berildi.
M olekulalardan tarkib topgan m oddalarga o 'tam iz. D em ak, kislorod
gaz kislorodning alohida m olekulalaridan tuzilgan b o lib , unda h a r bir
zarracha elektronlar bilan o ‘ralgan.
M etall b o la k c h a si yadrolar m ajm uyi
sifatida ta sa w u r qilinsa, ular
orasidagi elektronlar yelim vazifasini o ‘taydi. U lardan ayrimlari m etall
ionlar orasidagi fazoga m igratsiya b o la d i, am m o ularning asosiy qismi o ‘z
yadrolaridan uzila olmaydilar.
M igratsiyalangan elektronlar “ F erm i dengizi” deyiladi yoki oddiy ele-
155
ktronlar dengizi, shu sababli m etall \onlar halqasi Ferm i dengiziga
botirilgandek bo'ladi. Xuddi shu elektronlarning erkin harakatlanishi me-
tallarning elektr va issiqiik o'tkazuvchanliklarini yuzaga keltirdi.
Masalan. temirning bog'Ianuvchanlik xossasi ionlar guruhining bir-
biriga nisbatan elektronlar dengizida erkin harakatlanishi bilan bog‘liq.
Molekulalar bir-birlari bilan to'qnashib, uzluksiz harakatda bo'ladi.
Molekulalarning elektron qobiqlari
bir-biridan itariladi, ular bir-biri bi
lan to'qnashganda qochadilar. Kuchli to'qnashishganda yetarli miqdordagi
energiya ajralib chiqadi, natijada to'qnashgan molekulalarning elektronlari
qayta guruhlanadi va keyin yangi bog'lar shakllanadi, o'z navbatida yangi
kimyoviy birikmalar hosil bo'ladi. Kimyoviy reaksiyalar shunday sodir
bo'ladi va ular tenglamalar ko'rinishida ifodalanadi. Tenglikning chapiga
dastlabki moddalarning formulalari, o'ngiga esa reaksiya natijalari yoziladi.
Kimyoviy tenglamadagi strelka kichik bog'lanishlar energiyalari summasi
tom on
qaratilgan, ya’ni reaksiya qaysi tom onga o'z-o'zidan borishini
ko'rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
