I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Dezoksiribonuklein kislota (DNK). 
H ar qanday organizm va tirik h u ­
jayra yadrosining asosiy qism ini D N K tashkil qiladi. U ning tarkibida de- 
zokarboza qandi, azot asoslari - adenin, guanin, sitozin va tim in bo'ladi. 
D N K har qanday tirik organizm ning tuzilishi, rivojlanishi va xususiyat- 
belgilariga tegishli irsiy axborotlarni saqlash va nasldan-naslga o 'tk azish da 
juda m uhim rol’ o'ynaydi.
V .U otson va F .K riklar D N K ikkita polinukleotid zanjiridan tuzilgan-
Eukariot hujayra
A — hayvon hu- 
jayrasi, В - o'simlik 
hujayrasi
1 — yadro va yadro- 
cha, 2 — plazm atik 
membrana, 3 — hujayra 
po'sti,
' 4 — plazmodesma,
5 — ribosomali endo­
plazmatik to‘r, 6 — ri- 
bosomasiz (silliq) en­
doplazmatik to1 г 7 — 
pinotsitozli bo'shliq, 8
- Golji apparati, 9 — 
lizasoma,
10 — yog* tom - 
chisi, 11 — sentriola va 
mikronaychalar, 12 — 
mitoxondriya,
13 — yarim ribo- 
soma, 14 — bo'shliq,
15 — xloroplast
143

---

V .U otson va F .K riklar D N K ikkita polinukleotid zanjiridan tuzilgan- 
ligini 1953-yilda isbotlab berdilar. U lar bu kashfiyotlari uchun 1962-yilda 
Nobel m ukofotiga sazovor b o ‘lgan edilar.
H ar bir zanjir o ‘ngga qarab burilgan b o ‘lib, ikkala zanjir birlashgan. 
Y a’ni bir o ‘q atrofida ikkita zanjir ham o ‘ng to m onga burilib q o ‘shaloq 
spiralni hosil qiladi. H ar qaysi zanjir qand (dezoksiriboza) va fosfor kislo- 
tad an tashkil topgan b o ‘lib, uning uzunasi b o ‘ylab (b o ‘yi bo'ylab) per- 
pendikulyar ravishda uzun q o ‘sh spiral hosil qilib azot asoslari joylashadi. 
Spiraldagi bir-birini t o ‘ldiruvchi (kom ponentlar) asoslar — adenin (A) 
tim in (T) ga, guanin (G ) sitozin (TS) ga vodorod bog‘i orqali birikkan 
D N K suvda, kuchsiz va o 'tk ir suv eritm alarida yaxshi erib, qovushqoq 
suyuqlik hosil qiladi. D N K eritm alari qizdirilganda asos juftlari o'rtasidagi 
bog'lanish kuchsizlanadi D N K uchun xos bo'lgan m a’lum harorat (80— 
90 "C) da ikki nukleotid zanjirchalar bir-biridan ajraladi (D N K d en u tu - 
ratsiyalanadi). M itoxondriyalarda, shuningdek, b a ’zi virus va bakteriya- 
larda D N K ning m olekulyar massasi ancha kichik va ular halqa yoki kam - 
chilik holda chiziq shaklda bo'ladi, hujayra yadrolarida D N K ko'pchilik hol­
da yadro tizim ini tashkil etuvchi xrom osom alar (xrom otinlar) tarkibida 
bo'ladi. D N K va R N K ni sintez qilishda m atritsa xizm atini ham o 'tay d i va 
shu bilan birga uning birinchi tizim ini (transkripsiya)ni ham belgilaydi. 
O rg an izm larn in g irsiy o 'zgarishi (m u tatsiy a) azot aso slarinin g D N K
polinukleotid zanjiridagi o'zgarishiga, yo'qolishiga va hosil bo'lishiga bog'liq.
Demak, D N K molekulasining tuzilishi va ularning o'zgarishini o'rganish 
hayvonlar, o'sim liklar va m ikroorganizmlardagi irsiy o'zgarishlarni bilishga 
va ulardagi irsiy nuqsonlam i tuzatishga yo'l ochadi.