I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

M ikronaychalar. 
Deyarli ham m a eukariotlarda icbi b o'sh silindrsim on 
tarm oqlanm agan organellar bo'lib, ular m ikronaychalar deyiladi. U lar 
juda yupqa bo'lib, diam etri 24 nm ni tashkil qiladi. U larning devori tubulin 
oqsilidan tashkil topgan, qalinligi 5 nm bo'ladi. U ning uzunligi bir necha 
m ikrongacha borishi m um kin.
140

---

M ikronaychalarning asosiy kom ponenti tubulin oqsili bo'lib, undan 
tashqari yana uning tarkibiga 20 ga yaqin har xil oqsillar kiradi.
lnterfaza hujayrada m ikronaychalar butun bir tu r sistem asini hosil qi- 
lishadi. Bo‘linish veretinasi m ikronaychalardan tuzilgan, bundan tashqari 
kipriklar, xivchinlar vasentriolalar tarkibida ham b o ‘ladi.M itoz va meyoz 
bo'Iinishda ikki tom onga xrom osom alarning ajralishi, hujayra ichidagi m od- 
dalarning harakati organizm larning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi, 
ajratish, hujayra po'stining shakllanishi m ikronaychalar ishtirokida ro ‘y 
beradi. U lar kolxitsin va podfilotoksin ta'sirida osonlikcha parchalanadilar.
Organizmlarning kimyoviy tarkibi. 
Suv va mineral m oddalam ing ah a­
miyati. Tirik organizm tarkibida 100 ga yaqin kimyoviy elem entlar uchraydi. 
Biroq ularning hayot faoliyati uchun ularning 16 tasi kifoya qiladi. Tirik 
organizm tarkibida k o 'p uchraydigan kimyoviy elem entlarga vodorod, ug­
lerod, kislorod va azot kiradi. Bu elem entlar organizm ning 99 % ini tashkil 
qiladi. Organizm hayot faoliyatida uglerod bir qancha m uhim kimyoviy 
m oddalar tarkibida uchrab, m uhim rol o'ynaydi. Uning atom nom eri 6 ga 
teng, chunki uning yadrosida 6 ta proton bo'lib, yadroning atrofida esa 6 ta 
elektron aylanib yuradi. Yadroning tarkibida yana 6 ta neytronlar ham bo'ladi. 
D emak, uglerod atom massasi 12 ga teng.
Planetam izda suvsiz hayot bo'lmaydi. Suv avvalo tirik organizm lar uchun 
eng zaruriy m uhit bo'lib, u tirik hujayraning asosiy kom ponentlaridan biri 
hisoblanadi.
Suv eng m uhim erituvchi, ko'pchilik reaksiyaiar suv eritm asida o ‘tadi. 
Suv o ‘zida har xil m oddalam i eritib. ularni turli xil joylarga tashiydi yoki 
transport vazifasini ham bajaradi. Suv xuddi shunday vazifani qonda, lim - 
fatik va ekskretar sistemalar, ovqat hazm qilish organlarida, o'sim liklarning 
floema va kselemasida bajaradi.
Suv katta issiq o'tkazuvchi muhit hamdir. Issiqlik energiyasi suvga ko'proq 
ta ’sir etganda ham suvning harorati shu darajada ko'tarilm aydi. Suvga ta ’sir 
ettirilgan energiyaning ko'p qismi vodorod bog'lam ini uzishga sarf bo'ladi. 
K o'pchilik hujayralar va organizm lar uchun suv ko'pincha ularning yashay­
digan muhiti bo'lib xizmat qiladi. Suv bug'lanish xususiyatiga ham ega. D e­
mak, bundan suvda bug'lanish bilan birga uning sovushi ham bo'lib, bu 
hodisa hayvonlarda yaxshi kuzatiladi, ayniqsa, suvning bu xususiyatidan yashil 
o'sim liklarning bargi yaxshi foydalanadi. Y a’ni suv barg yuzasi orqali 
bug'langanda barg yuzasi ancha sovuydi. Suvning biologik mohiyatlaridan biri 
shundaki, u oiganizm dagi m odda almashinish jarayonining asosiy m ito- 
bolitlaridan biri. Yoki boshqacha aytganda m odda almashinish jarayoni suvsiz 
o'tm aydi.F otosintez jarayonida suv vodorod manbayi bo'lib xizmat qiladi.
Tarixiy taraqqiyot davrida tabiiy tanlanish natijasida turlam ing paydo
141

---

b o ‘lish jarayoniga ta ’sir etuvchi m uh im o m illardan biri suvdir. Y uqorida 
ay tilg a n la rd a n tash q ari suv o rg a n iz m la rn in g tiz im in i u sh lab tu ra d i. 
U rug‘lanish u ch u n m uhit b o ‘lib xizm at qiladi. 0 ‘sim liklam ing urug‘larini, 
m evalarini suvda yashovchi organizm Jarning gom etalarini, lichinkalarini 
tarqatishga yordam lashadi. Fotosintez jarayonida qatnashadi. U rug'lam ing 
o'sishini t a ’m inlaydi va hokazo.