I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Abu All ibn Sino (9 8 0 — 1 0 3 7 ). 
M arkaziy O siy o n in g m a s h h u r olim i 
A bu Ali ibn S in o h a m B eruniy kabi ta b iatsh u n o slik fan in in g turli so h alarid a 
ijod qilgan. U d u n y o g a m a sh h u r “ T ib q o n u n la ri" a sarin in g m u allifid ir. 
M azk u r asar 5 to m d a n ib o rat b o 'lib , u n d a o d a m tan asid ag i o rg a n la rn in g
tu z ilish i, fu n k siy asi, tu rli kasallik lar, u la rn in g kelib ch iq ish sa b ab lari, 
oddiy va m u ra k k a b d o rilar, u larn i tayyorlash va bu d o rila rn in g o rg an larg a 
k o 'rsa ta d ig a n t a ’siri h a q id a m a ’lu m o tla r keltirilgan. O lim o d a m d a g i b a ’zi 
kasallik lar (c h e c h a k , vabo, sil) k o 'z g a k o 'rin m a s o rg a n iz m la r o rq ali paydo 
b o 'lis h in i ay tad i. U n in g fikricha, Y er asta-sek in o 'z g a ra d i, d e n g iz ,d a ry o la r 
vaqti kelib o 'z o 'r n in i q u ru q lik k a b o 'sh a tib b e ra d i, deydi h a m d a o 'sim lik , 
h a y v o n v a o d a m d la r o 'r ta s id a o 'x s h a s h lik la r m a v ju d lig in i, u la rn in g
o ziq la n ish i, k o 'p a y ish i, o 'sish i h a q id a to 'x ta lib o 'ta d i.
Ibn S in o 10 y o sh id a arab tilin i m u k am m al o 'rg a n ib olgan. U 16 yoshda 
o 's h a davrdagi so m o n iy la r dav latin in g a m iri Q ush ibn M a n su m i davolagan.
Ibn S in o n in g ta b o b a t ilm id a n tash q a ri ta b iat ilm i sohasidagi ishlari 
h a m o la m sh u m u l ah am iy atg a egadir. U n in g “ M exanika" va “ F izik a" nom li 
k ito b lari ta b ia t fa n in in g rivojlanishida m u h im o 'r in tu tg a n . K ito b larid a
h a ra k a t, k u c h , a tm o sfe ra b o sim i, o b -h a v o , q o r, y o m g 'ir, d o 'l, issiqlik- 
n in g ta b ia ti, y a sh in va u n in g tu ria ri, m o m a q a ld iro q h o d isa si, to v u sh ,
12

---

y o ru g ‘lik, q u y o sh va oy tu tilish i, k u z n in g q u rish i sa b a b la ri, o lam d a g i 
o 'sim lik la r va u la rn in g ah a m iy a ti h a q id a b ay o n q ilingan. A bu A li ib n Sino 
H a m a d o n (E ro n ) d a v afot etgan. “ S hifo h aq id ag i k ito b ” , “ T irik o rg a n iz m ­
la r klassifikatsiyasi h aq id ag i k ito b ” asarlarid a m u a llif asrlar d a v o m id a ta ­
b ia tsh u n o slik b o ra sid a to 'p la g a n m a te ria lla rn i, ularni u m u m la sh tirish , t a ­
b iatn i o 'rg a n ish m e to d la rin i ayniqsa izchillik b ilan ta ’riflaydi. O 'sim lik , 
hay v o n tu rla ri, n o m la rin in g tarkibi, xarakterli x u su siy atlarin i tavsiflaydi. 
A yni shu a sarid a geologiya, m in eralo g iy a, k im y o , astro n o m iy a , m a te m a ­
tik a , b o ta n ik a , fiziologiya fanlariga d o ir faktik m a te ria lla r b a y o n etilgan.