I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Dunyoning zam onaviy tabiiy-ilm iy ko'rinishi va inson. 
D u n y o n in g
ko 'rin ish i o 'zg arish id a o lam n in g tuzilishi, b ilim lar tizim i va ularning jam iy at 
h a y o tid a fan n in g o 'r n i m asalalari q ay ta k o 'rib chiqiladi. S o 'n g g i 2 asrd a 
ta b iiy fa n la r o rasid a fizika ilgarilab k e td i.U n in g n o tirik ta b ia tn i o 'rg a n ish i, 
sxem a yoki m o d e l tu z ish va m a te m a tik iz o h la sh im k o n iy a tla ri yuqori 
b o 'lg an lig i sababli b u ja ra y o n a n c h a dadil q a d a m la r bilan ilgarilab bordi. 
X IX asrn in g oxiri XX a srn in g 1-y a rm id a h a r xil m o d d a la rn in g analizi va 
sin te zi ja m iy a t h a y o tin i tu b d a n o 'z g a rtira b o sh lag an dav rd a fizika b ilan
k im yo h a m y o n m a -y o n jo y lash ib oldi. F izik a va k im y o n in g m u v affaq iy at- 
lari tufayli XX asrn in g ik k in ch i y arm id a m o lek u ly a r ta d q iq o tla rg a asos 
so linib, biologiya va tib b iy o td a h a m burilish yasaldi. S h u n d a y qilib, ta - 
b ia tsh u n o slik o d a m g a q a ra b y a q in la sh m o q d a , u en d i o 'z m e to d la rin i 
iq tiso d iy o tg a, b ilim la rn in g g u m a n ita r jih a tla rig a va s a n ’atg a olib kira b o s h ­
ladi. Y erdagi sivilizatsiyaning o ld id a k o 'n d a la n g b o 'lib qolg an ekologik 
m u a m m o la r, ta b ia tsh u n o slik n i tex n ik a, tex n o lo g iy a , iq tiso d iy o t, siyosat 
b ilan o 'z a r o a lo q alarn i k u ch ay tirish n i ta q o z o q ila boshladi.
29

---

T abiatshunoslikning, en g avvalo, fizikaning m uvaffaqiyatlari o 'z v a q tid a 
insoniyatni d u n y o n i tu sh u n tirish va u n in g rivojlanishini o d am va X u d o g a 
tayangan holda abstraksiyalash orqali bashorat qilish m um kinligiga ishontirdi. 
L aplas d e te rm e n iz m i o d a m n i c h ek k a d ag i k u zatu v ch ig a ay lan tird i, s h u ­
nin g u c h u n alo h id a g u m a n ita r b ilim la r yuzaga keltirildi.
M u m to z m exanika tu p ro g ‘ida paydo b o 'lg a n tu sh u n c h a va fikrlar u n in g
ch eg arasid an ch iq ib ketdi. P .R a m o n o 'z in in g “ m aydon n azariy asi” k ito - 
b id a “ M u m to z fizikaning g o 'za llig i va q iziq u v ch an lig i, u n ing asosiy q o - 
n u n la rin in g yagona m a te m a tik k o n stru k siy a ifodalash m um kinligi b o 'lib , 
u n in g otin i “ a m a l” desa b o 'la d i, d eb u q tirg an edi. G a m ilto n to m o n id a n
kiritilgan “ a m a l" iborasi hozirgi k u n d a ijtim oiy tiz im la r u ch u n h a m kirib 
b o rm o q d a. M a ’lum d a raja d a L ey b n itsn in g m o n ad ala rin i qayta tik lay o tg an i 
h a q id a fik ry u ritish m u m k in b o 'la d i, u bosh q a m o n a d a la rv a b u tu n d u n y o ­
ni z ik r qiladigan va aks e ttira d ig a n ru h iy faol su b stan siy alarn in g tiklanishi 
dem akdir. L e y b n itstirik o rg an izm n i issiqiik m ashinasi tarzid a ta s a w u r qilib, 
g o 'y o u d o im iy va o 'z g a r m a s d u n y o d a k ra x m a ln i, y o g 'la r n i, o q sil, 
k arb o n su v larn i(g ly u k o zan i) y o qib suvga k a rb o n at ang id rid g a va siydikka 
aylantiruvchi m a sh in a , d eg an edi. L ekin a tr o f -m u h itn in g roli yuz yil- 
lardan keyin, m a ’lum b o 'lis h ic h a , b u n ch alik o d d iy e m as ek an . N .V in e r 
t a ’biricha, e le k tro n lam p a ...“ tash q i energiya m an b ay i deyarli hech fo y d a- 
siz sarflanadigan energiyani, m a ’lum operatsiyalarni bajarish u ch u n sam arali 
ish la tish m u m k in lig in i is b o tla d i, a y n iq sa , u p a st e n e rg e tik d a ra ja d a
ishlatilsji.B iz n ey ro n kabi m u h im e le m e n tla r nerv tiz im in in g a to m la ri 
b o 'lib , o 'z laoliyatini elektron lam palarga o'xshash ravishda am alga oshiradi 
va u la rn in g ishini qayd q ilish d a energiya asosiy om il em asligini tu sh u n ib
o lm o q d a m iz " , - deg an edi.
A v to m a tla rn i (ta n a d a n va m e ta ld a n tu z ilg a n ) o 'rg a n is h a lo q a la r
to 'g 'risid a g i fan n in g ta rm o g 'ig a aylandi. U n in g asosiy tu sh u n c h a la ri ba- 
y o n n o m a la r, sikllar m iq d o ri, a x b o ro tla r m iq d o ri, kodlash u slublari va 
h .k .z.lar h iso b lan ad i. A v to m a tla r tashqi d u n y o bilan faqat energ iy a va 
m o d d a la r oqim i (yoki m e ta b o liz m ) o rq alig in a b o g 'la n ib q o lm a sd a n , balki 
axborotlar bilan ham bog 'lan g an b o 'lad i. B unda tizim ga kirib kelgan axborot 
qabul qilish organlari ishiga va ularni q ayta ishlashga tegishli m a ’lu m o tlarn i 
q a m ra b olgan b o 'lish i m u m k in . U n d a n b iro z vaqt o 'tg a n d a n keyin fo y ­
dalan ish , to 'x ta tis h va to 'p la s h (x o tiran i analogi ), korreksiyalash (o 'q ish
jarayoniga o 'x sh a sh ) va h .k.z ta rz id a ish yuritish m u m k in .
S h u n in g u c h u n k ib ern etik a h a m , tirik m avjm lot to 'g 'risid a g i fan h am
yagona rejaga m uvofiq k o 'rilad i.
T abiiy fa n lard a te rm o d in a m ik a n in g ikki b o r b o sh lan ish i, e n tro p iy a tu -
sh u n c h a sig a , ta rtib la n is h xos va o 'z - o 'z in i tash k illa sh tirish g a o 'tilg a n
30

---

b o 'lin sa, tirik m avjudotlar t o ‘g ‘risidagi fan b o ‘yicha m urakkab tuzilm alarga, 
evolyutsiya q o n u n lari to m o n q a d am qo'yildi. XX asrda tirik va notirik tabiat 
t o ‘g ‘risidagi tu s h u n c h a la rd a ta b ia tsh u n o slik chegarasida te rm o d in a m ik bir 
o 'lc h a m lilik n in g b o 'lm a g a n lig i va sinergetika (h am k o rlik ) tufayli o ‘zaro 
tu sh u n ish darajasiga erishildi .
D u n y o n in g yangi k o 'rin is h i en d i sh a k lla n m o q d a , u universal tilga, 
ad e k v at ( o 'z a r o m u ta n o s ib ) ta b i^ tg a ega b o 'lis h i lozim . Bu to 'g 'r id a
I. T am m : “ B izn in g b irin c h i galdagi vazifam iz — tabiatni eshitishni o'rg an ish , 
u n i t a b i a t n i t i l i n i t u s h u n i s h g a q a r a t i s h d a n i b o r a t d i r “ , - d e g a n
edi.V ernadskiy b a sh o rat qilg an ediki: “XX asrda ilm iy b ilim larn in g o 'sish i 
a lo h id a fa n lar orasidagi ch e g a ra n i o ‘ch ira d i. Biz to b o ra fan lar b o 'y ic h a
ixtisoslashm asdan m u a m m o la r b o ‘yicha ix tiso slash m o q d am iz".
Fizikada davriy ravishda fizik borliqni m atem atik ad a ko'rish bilan b og'liq 
b o 'lg a n p ifa g o ro -p la to n a n ’an alari q a y ta -q a y ta tik lan ib tu ra d i. D e k art, 
K ep ler, G aliley , N y u to n la m in g ilm iy ishlari ta b ia tn in g m a te m a tik m o - 
hiyati haqidagi fikrlarga ega edi. X u d o d u n y o n i ratsion ta rz d a y aratd i va 
uni m a te m a tik isboti o d a m la rg a X u d o n in g niyatini tush u n ish g a y aq in lash - 
tirdi. Yangi vaqt geniylari zam onaviy fanning rivojlantirish rejalarini belgilab 
bergan edi. F ran su z m a te m a tik la ri fandagi a n ’a n a la rn i b u z d ilar va L ap- 
lasning “ D u n y o tu zilish in in g b a y o n i” k ito b id a d u n y o tizim id a X udoga 
o 'r in y o 'q , d eb y o zgan edi. B uyuk fransuz in q ilo b in in g X udoni in k o r q i­
luvchi qarashlari fran su z m ate m a tik la rin in g ishlarida o 'z aksini to p g an edi. 
U .G a m ilto n o 'z in in g v ariatsio n tam o y ilin i fanga m a 'lu m q ilg an id a (G a - 
m ilto n ta m o y ili), "K o in o td a g i iqtisodiy jih a tla rg a a so sla n ib ", o 'z in in g
ateistik x arak terg a egaligi u c h u n uni b u tu n kosm osga jo riv qilishga j u r ’at 
qila o lm ad i. M . K lein n in g t a ’biri b o 'y ic h a : " llo h iy rejaning e h tiro m li ijod 
m ahsuli to 'g 'risid a g i fikri asta-sek in so f m a te m a tik natijalarga erishish bilan 
alm asha boshladi". D arhaqiqat, fransuz m atem atik m aktabi dunyoni hayratga 
keltiradigan natijalarga erish d i, fizikaning an alitik uslublariga asos solingan 
edi. XX asrn in g ik k in ch i y a rm id a v ariatsio n ta m o y illa r k ib e rn e tik a d a , 
biologiyada, iqtisodiy naz ariy ad a, sotsiologiyada q o 'lla n ila b o sh lan d i. F an , 
xususan, fizika k o 'p h o lla rd a biologik sab ab lar (a n tro p o tse n triz m ) dagi 
ra q a m la r o 'x sh a sh jih a tla rin in g b o 'lish i bu tasodifiym ikan?! F izikaning 
fu n d a m e n ta l k o n st an t ala rg a ega b o 'lg a n q o n u n la ri h a y o tn in g p a y d o
b o 'lish in in g a n ch a ishonchli y o 'lla rin i k o 'rsa tib beradi. Q a c h o n la rd irg e liy - 
ning u c h ta a to m i o 'z a r o to 'q n a s h ib uglerod yadrosini hosil qilgan b o 'lish i 
m u m k in . U n d a n h am ish o n c h liro g 'i, geliyning ikkita a to m i to 'q n a s h ib , 
u n c h a b a rq a ro r b o 'lm a g a n berilliy yadrosini hosil qilgani, u esa o 'z in in g
teb ran ish chastotasi rezonansini geliyning uch in ch i atom i kvant to 'lq in in in g
rezonansi bilan d u ch kelib, uni q o 'ih ib olgani an iq ro q b o 'la d i. Y ana bitta
31

---

tasodif: tip ik y u ld u z d a g i y a d ro la m in g issiqiik energiyasi u g lero d rezo n an si 
ch eg a rasid a jo y lash ad i. K o ‘p taso d ifiy m u ta n o sib lik la r b izning h ay o tim izn i 
asosi b o 'lg a n uglerodning sintezlanishini tezlashtirdi. Bu elem en tg a yulduzn- 
ing m a rk a z id a b o sh q a o g 'ir e le m e n tla rn in g hosil b o 'lis h ig a c h a b o 'lg a n
m u d d a td a saq lan ish k erak ed i, xolos.
B izning davrim izga kelib, a n tik tushunchalarga qaytishga to 'g 'ri kelm oqda, 
ularning aqliy va a n ’anaviy g 'o y alarin i zam onaviy fan yutuqlari m a ’lum otlari 
bilan to 'ld irib , m urakkab m u a m m o la m in g y ech im id a b o sh i b erk k o 'c h a g a
kirib q o lg a n jo y d a n ta d q iq o tla rg a a so slan g a n y e ch im larg a o lib ch iq ish
m asalalarini hal qilish z a ru r b o im o q d a . Q a c h o n la rd ir A ristotel hayvonot 
o la m in i bayoniga ta y an ib n o tirik tab ia t m o d elin i keltirib chiqargan b o 'lsa , 
X Y II asrga kelib bajarilgan ta d q iq o tla r hozirgi k u n d a m urakkab m ash in alar 
va m ex an izm lar to m o n id a n ishlab chiqilgan va insoniyat u n d a n foydalanib, 
tab iatn i zabt e tm o q d a h a m d a o 'z o 'lim in i te zla sh tirm o q d a. B ir v aq tn in g
o 'z id a sh u n g a q aram asd an bu ay anchli ahvolni tu s h u n g a n h o ld a o d a m z o d
yopirilib kelayotgan ekologik in q iro z n in g oldini olishga shoshilgani y o 'q . 
Y uzaga kelgan vaziyatning asosiy sababi fan va ilm iy -tex n ik progress em as, 
balki d u n y o n i tu sh u n ish n in g yetarli d arajad a em ashgi, h a m m a darajadagi 
ra h b a rla m in g bu so h a b o 'y ic h a savodxonligining pastligi va k o m p e te n t 
d arajada m asalani y ech a olm asligidandir. In so n iy at o ld id a tu rg an m u a m - 
m o la r global (u m u m b ash ariy ) tavsifga ega va u larn in g yechim ini to p ish d a 
b u tu n insoniyat ishtirok etishi zarur. M aks V eb er ilm iy -tex n ik progressni va 
sivilizatsiya erishgan yutu q lam i “p ro testan tizm va kapitalizm ru h i” deb ataydi. 
R u slam in g d in i, k o 'rs a tib b erg an a n ’anaviy ichki q iziq ish m otivlari va 
ularning x atti-h arak atlari ularni u m u m d u n y o v iy m asalalarning yechim ini 
izlashga un dadi. Rus kosm izm falsafasi havo va kosm ik fazoni o'zlashtirishga 
va b u sohada m a ’lu m yutuqlarga erishishga olib keldi. L .G um lefning fikricha, 
rus etn o si G 'a rb iy Y evro p an ik id an 500 yil yosh, u n in g gullab-yashnashi 
X X -X X 1 asrlarga to 'g 'r i keladi.
Y an g id an N y u to n davridagi m o d e lla r, y a ’ni tirik ta b ia t no tirik ta b ia t - 
d a n ajralm ag an vaqtidagi m os b o 'lg a n m o d e lla r k o 'rilm o q d a . S harq d u n y o - 
qarashiga m u ro jaat q ilin m o q d a , u n d a in so n o la m n in g u m u m iy tu zilish id an
a jra lm a g an h o ld a tu sh u n ila d i. Y e r y a n a tirik o rg a n iz m sifatida ta n o lin ib , 
tab iiy fa n lam in g g u m an iza tsiy alan ish i h aq id a fikr y u ritilm o q d a. 1899-yilda 
rus o lim i V .V .D o k u ch a y ev (1 8 4 6 -1 9 0 3 ) $ayd q ilish ich a, ” ...sh u v a q t- 
g a c h a asosan a lo h id a ta n a la r, a lo h id a stixiyalar o 'rg a n ilib kelingan b o 'lib , 
u la rn in g m u ta n o sib lig i, g e n e tik , azaliy va d o im q o n u n iy o 'z a ro alo q alari, 
u m u m a n o 'rg a n ilm a g a n , ay n a n sh u narsalar, o 'sim lik la r, h ay v o n lar va 
m in e ra lla r d u n y o sid a b ir to m o n d a n m avjud b o 'lib , b o sh q a to m o n d a n
u la r in so n bilan u n in g tu rm u sh i va h a tto ruhiy dunyosi bilan alo q a d a
32

---

b o 'lis h i o d d iy h a q iq a td ir. A slid a a y n a n sh u m u ta n o sib lik b u o ‘z a ro
m u n o sa b a tla r ta b iatin i tu sh u n ish n in g m o h iy a tin i tashkil q ila d i“ .
Q a n d a y d ir ta r z d a b io s fe ra h a q id a g i tu s h u n c h a la r h o z irg i k u n d a
D o k u ch ay ev to m o n id a n ijobiy to m o n g a q arab y o ‘naltirildi. T a b ia tsh u n o s­
lik tarix id a nazariya va g ‘o y alarn i birlashtirishga q aratilg an in tilish lar b o ‘lib 
q o lm a sd a n , b alk i sh u n d a y m u ta fa k k irla r m a y d o n g a kelad ik i, u la r o ‘z 
d a v rin in g b ilim la rin i sin te z la sh aso sid a ish k o ‘rg an lar, u la r ju m la sig a
L eo n ard o d a V in ch i, M .L o m o n o so v , yugoslaviyalik fizik, m a te m a tik va 
astro n o m ~ R u d jer Io s if B oshkovich, J.B .B y u ffo n , G elg o lts, G u m b o lt, 
V .N .V ern ad sk iy lar kiradi. D eyarli h a m m a fizik jara y o n la rg a chiziqsizlik 
xos. 
Hamma 
global ja ra y o n la r iqtisodiy, sotsiologik, dem o g rafik , ekologik 
chiziqsizlik q o nunlariga b in o an o ‘z bayonini to p ad i. R ivojlanishning sakrash