I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ijtim o iy ja r a y o n la r n i m o d e lla s h tir is h . 
B o s h q a r is h n a z a r iy a s id a
o b y ek tn in g xossalari, b o sh q a rilish b ilan b o g ‘liq b o ‘lgan reaksiyalarini bi- 
lish va q o ‘yilgan m aq sa d g a erish ish u c h u n u la rn in g m a ’lu m b ir y o 'n a lis h i 
bo'lishi lozim . Vazifani tu sh u n ish va rasm iy ravishda t a ’rif berish boshqarish- 
d an kam b o 'lm a g a n m u ra k k ab lik k a ega b o ‘ladi. M u ay y an v azifalar j u m ­
lasiga “ja m iy a t, a tr o f - m u h it” kabi m u ra k k a b tiz im d a g i b ir-b iri b ila n
qaram a-q arsh i te n d en siy ala r o 'rta sid a k o m p ro m iss h o la tla m i qidirib to p ish - 
ni m isol ta riq a sid a keltirib o ‘tis h m u m k in b o 'la d i. M a te m a tik a n in g m o ja - 
roviy v aziy atlarin in g y e c h im in i tah lil qiluvchi b o iim i b o 'lib , b u tu s h u n ­
ch a asosida m asalan in g ijtim o iy y e c h im i, y a ’ni h a m m a to m o n la r m a n - 
faatiga shikast y e tk azilm ay d ig an (tiz im n in g b arq aro rlig i) yechim i b o 'lis h i 
kerak. T arix d an m a ’lu m k i, k o m p ro m issg a erishm aslik uru sh larn i va b o sh q a 
m o jaro larn i y u zag a keltirib in so n iy at rivojlanishini o rq ag a to rtg a n .
H a r q a n d a y k o m p ro m issg a q a d a m va x a tti-h a ra k a tla rn in g m a ’lu m k et- 
m a-k etlig i o rq ali erishiladi. M asalan , ekologik m u a m m o la rn in g y e c h im id a
g o m e o sta tik h o la tn in g iz d a n ch iq ish i belg ilan g an c h e g a ra d a n ch iq ib k e t- 
g an d a g in a so d ir b o 'lish i m u m k in . Bu n a rsa la m i e ’tib o rg a o lg an h o ld a m a n
etish tiz im la rin in g rasm iy c h e g a ra la rin i b e lg ilash yo k i g o m e o s ta z m n i 
t a ’m in lo v ch i m in im a l c h e g a ra n i belgilash im k o n in i y aratad i. Iq tiso d iy o t- 
n in g b o sh q a rilish id a q a ra m a -q a rs h i jih a tla rn in g z a m o n a v iy y ig 'in d is i, 
sh u n in g d e k , h arb iy ish n in g nazariyasi va am aliy o ti u m u m iy m ojaroli va- 
ziyatlar bayonining m a te m a tik jih a tla rin i, ya’ni um u m iy strategiyani hayotga 
ta tb iq etish n i ta q o z o qiladi. 1944-yil A Q S h da m a te m a tik va fizik D jo n fon 
N e y m a n va iq tiso d ch i O sk a r M o rg e n sh te rn a la rn in g “ o 'y in nazariyasi va 
iqtisodiy x u lq -a tv o r” d e b n o m la n g a n kitobi n a sh rd a n ch iq arilad i. U n d a
raq o b a tli iq tiso d iy o t u c h u n xos b o 'lg a n q a ro r qabul qilish u slu b larin in g
m a te m a tik m asalalari m u h o k a m a etilgan. K ey in ch alik o 'y in la r nazariyasi 
m o ja ro la rn in g u m u m iy m a te m a tik nazariyasiga aylanadi. U n d a n iqtisodiy, 
h arb iy , h u q u q iy jih a tla r, yashash u c h u n bio lo g ik k u ra sh b ilan b o g 'liq
20

---

t o ‘qnashuv]ar, h a r xi] o ‘yinli stra teg iy alar bayon qilinadi. Q a ra m a -q arsh i 
m a n fa a tli o ‘y in la r (A n tag o n istik o ‘y in la r)d a m aksim al y u tu q q a erishish 
strategiyasi o p tim a l h iso b lan a d i. B u n d a ra q o b a t m o jaro n in g x illaridan biri 
b o ‘ladi. O p tim a lla sh g a n x u lq -a tv o r qoidasi n azariy an in g m ark azid a b o ‘lib, 
to m o n la rd a n b irin in g g ‘alabasiga olib keladi.
Ijtim o iy fikrni sh a k llan tirish n in g sxolastik m o d e li G .X ak en to m o n id a n
u n in g “ S in e rg e tik a ” a sa rid a ish lab c h iq ilg a n . B u n d a e n g k eyingi ish 
m a k ro sk o p ik o ‘zg a ru v c h a n lik n i tofJish b o ‘lib, u ijtim oiy h o d isa la rn in g
b a y o n in i k o ‘rsatadi. B u o lim e h tiy o tk o rlik b ilan ikki xil q a ra m a -q a rsh i, 
y a ’ni “ h a ” yoki ” y o ‘q “ (+ va -) fikrlarni ta n la b olib in d iv id iu m larn in g
tegishli fik r-m u lo h a z a la ri m iq d o ri sifatida q ab u l qildi. B u n d a ijtim oiy fikr- 
la rn in g shakllanishi b u ra q a m la rn in g o ‘zgarishi ta rz id a iz o h lan d i. H osil 
qilin g a n n atija la r fe rro m a g n e tik a u c h u n ishlab c hiqilgan Izing m o d elig a
m o s kelib, ichki v a ta sh q i p a ra m e trla rd a g i o ‘zgarishlar y ech im in i to p ish - 
ga xizm at qiladi. T ash q i t a ’s ir la r b o ‘lm agan h o la tla rd a ikki xil natija b o 'lish i 
m u m k in . F ik r-m u lo h a z a la m in g o ‘zgaruvchanligida ja m o a d a fik rlam in g b ir 
m arkazli tu ri n a m o y o n b o 'la d i. In d iv id iu m larn in g a n c h a b a rq a ro r aloqalari 
h o la tid a ikkita b ir-b irig a q a ra m a -q a rsh i fik rlar sh ak llan ad i, bu “ja m iy a t­
n in g q u tb la n is h i”ga m o s keladi.
Bu m o d e l b a rq a ro r b o 'lm a g a n h o la tn i sifatiy jih a td a n tu s h u n tiris h
im k o n in i y aratad i, u sh b u h o la t in d iv id iu m larn in g o 'z a ro alo q alari kritik 
q iy m atg a ega b o 'lg a n h o la td a g i ijtim oiy tavsifga ega b o 'la d i. B arpo b o 'lg a n
g u ru h la r siyraklashadi va u la rn in g qaysisi k u c h liro q ekanligi n o a n iq b o 'lib
qo lad i. J a m iy a tn in g b u h o la tid a fazali o 'tis h nazariy asid a q o 'lla n ila d ig a n
kritik fluktuatsiya (m olekulalarning gazdagi tekis taqsim lanishining vaqtincha 
ch ek lan ish i) kritik susayish va b o sh q alarg a xos tu sh u n c h a n i ish latish lo ­
zim b o 'la d i. G .X a k e n b u n i n am o y ish etish u c h u n F ran siy a d a 1968-yilda 
b o 'lib o 'tg a n ta la b a la rn in g g 'a la y o n in i k eltirib, bu ja ra y o n la rn in g sxolas- 
tikligi u c h u n b ir y ech im li q aro rg a kelib b o 'lm aslig in i e ’tir o f etd i. C hiziqli 
m o d e lla rn i k ib e rn e tik a n in g g o m e o sta tik a b o 'lim id a h am q o 'lla sh m u m k in
b o 'la d i.
K .B e rn a r, U .K e n n o n , R .E sh b ila rn in g ish larid an keyin g o m e o sta tik
m e x a n izm larn i b o sh q a rish n in g q a ra m a -q a rsh ilik la r birligini b o sh q a ru v c h i 
ichki q a ra m a -q a rsh ilik la r b ila n birgalikda k o 'rib ch iq ish lozim ligi e ’tir o f
etild i. B unday tiz im la rd a yuqoridagi q a ra m a -q a rsh ilik la r b o sh q arilu v ch i 
“ Issiq z a h ira ” sifatid a o 'z in i n a m o y o n qiladi.
G o m o statik a chegarasida ichki om illar antagonistlam ing yem iruvchi t a ’siri 
“ yopishtiruvchi” va neytrallovchi tarzid a bay o n qilinadigan b a rq a ro r m o d el- 
la rh a m mavjud. Bunday “yopishtiruvchi” sam arali holatda “antagonistlar”dan 
birida boshqarish ap p aratin in g yem irilishi va u n ing “ satellit”ga (ittifoqchiga)
21

---

aylanishi, boshqasining esa yo'lboshchiga aylanishi yuz beradi. O d atd a bunga 
m isol ta riq a s id a ja h o n s is te m a s id a S S S R v a A Q S h (Y u .M .G o rs k iy , 
V .Lavshuk) lar keltiriladi (S S S R n in g yem irilishi).
B arqarorlik m u a m m o la ri y e c h im in i k o ‘p k arra tek sh iru v d an o ‘tg a n
chiziqli b o 'lm a g a n baliqchilik m o d elid a k o 'rib ch iq am iz. M o d eln in g o d diy 
v arian tid a