I bob. O’zgaruvchan tok zanjirlari 1 asosiy ta’riflar

74 rasm. Elementlar aralash ulangan zan jir sxemasi
Kompleks kattaliklarning haqiqiy vamavhum tashkil etuvchilari abssissa va ordinatalarning tegishli kesmalarini belgilaydi, bu esa zanjirning vek­tor diagrammasini tuzishni ancha osonlashtiradi.

O’zgaruvchan tok zanjirining quvvati Sinusoidal kattalik emas. U doimiy tashkil etuvchi bilan qo’sh chastotali sinusoidaltashkil etuvchining yig’indisi­dan iborat, binobarin, uni ko’rib chiqilayotgan zanjirning tok va kuchlanishlari komplekslari ko’paytmasi sifatida aniqlab bo’lmaydi. Shu sababli quvvatni namunali formada ifodalangan kompleks kattaliklar U = Ue^iφU, I = Ie^iφI yordamida anashu uchun sun’iy usulni qullashga to’g’ri keladi. Tutash tok kompleksini I = Iye—W, ya’ni kattaligijihatdanI ga teng, lekin haqiqiy kattaliklarga nisbatan teskari tomonga burchakka siljigan vektorni olamiz,

ya’niI = Icosφ₁— jIsinφ_1.Kuchlanish kompleksini Ie-^iφI ga ko’paytirib,

UI = U ^iφI(φ_U-φ_I)ni olamiz, lekin olingan kattalik kompleks quvvat deyi­ladi. Uning haqiqiyqismi aktiv quvvat R ga, mavhumqismi— reaktiv quvvat Q ga teng.
DAVRIY NOSINUSOIDAL TOKLAR
O’zgaruvchan tok va kuchlanishlar egri chiziqlarining sinusoidalshaklini saqlabturish va ularning Sinusoidal shakldan chetga og’ishini yo’qotish uchun elektroenergetik sistemalarda qator tadbirlar ko’riladi. Lekin elektr aloqa zanjirlarida, har xil elektron qurilmalarda sinusoidalshakldan bunday og’ishlarqurilmaning asosiy ish prosessidan paydo bo’ladi. Shu sababli sanoat elektronikasi, aloqa va avtomatika qurilmalarining ishlash prinsipini tushunish uchun nosinusoidaltoklar haqidagi ta’ limot elementlarini bilish zarur.

Nosinusoidalo’zgarishlarda muayyan vaqt oralig’i T dan (davr) keyin butun uzgarish prosessi takrorlanadigan bo’lsa, ular davriy nosinusoidaluzgarishlar bo’ladi.

Tokning bunday davriy o’zgarishini matematik jihatdan chastotasi turlicha va turli boshlang’ich fazali sinusoidalarning yig’indisi sifatida ko’rsatish mumkin. Bunday matematik forma garmo­niy qator (Fure qatori) deyiladi.No­sinusoidaltok uchun bu qatorning ku rinishi quyidagicha bo’ladi:




bundaI₀-o’zgarmastashkiletuvchi (o’zgarmastok): I_1msin ( + ₁) — asosiyto’lqin, ya’nisinusoidaltebranishbo’lib, uningchastotasinosinusoidaltok­ningchastotasigateng, a₁ — uningboshlangichfazasibo’lib, vaqthisobiboshlanganmomentgaborliq; qolganbarchasinusoidaltashkiletuvchilar — yuqori garmoniktashkiletuvchilardir (garmo­niklar); 2, 3, 4, . . . , — garmoniktash­kiletuvchilarningtartibi.

Demak, nosinusoidaltoknio’zgarmastokbilanchastotasiturlichavaboshlang’ichfazalariharxilbo’lgano’zgaruvchansinusoidaltoklarningyig’indisisifa­tidaqarashmumkin.

Parametrlaritokkaborliqbo’lmaganchiziqlizanjirdatokvakuchlanishlarniharqaysigarmoniktashkiletuv­chiuchunalohidahisoblashmumkin (ustigaquyishprinsipi). Ularni har biri



gasinusoidaltok uchun Om qonuni tug’ri keladi:

I_k =U_k/Z_k

bundaI_k va U_k — kompleks ta’sir etuv­chi tok va kuchlanishlar (garmonik tashkil etuvchilar); Z_k — zanjirning to’liq kompleks qarshiligi, uning qiymati garmonik tashkil etuvchining tartibiga bog’liq.

Masalan, zanjir qismlaridagi kuchlanish (oniy qiymati) i = U_lmsin son + U_3msin (3son+ ₃), ya’ni bu kuchlanish asosiy to’lqin bilan uchinchi garmonikaning qo’shilishidan hosilbo’ladi. Zan­jir aktiv qarshiliki r va induktivligi Lbo’lgan ketma-ket ulangan elementlardan tarkib topadi. Demak, garmonik tashkil etuvchilarni alohidaalohida ko’rib chiqib, quyidagini olamiz:



Garmoniktashkiletuvchiningtarti­bikortishibilaninduktivqarshilikkωLhamproporsionalravishdaortadi, natijadainduktivg’altakdagitokegrichizig’ig’altakqismlaridaginosinusoidalkuchlanishegrichizigigaqaragandasinusoidagako’proqyaqinbo’libqoladi (75rasm).

Induktivg’altakyuqorigarmonikalariningbundaysunishidan, masalan, tug’rilangantokegrichiziqnitekislashdakengfoydalaniladi.Garmoniktashkiletuvchilaruchunsig’imqarshilik1/kωC garmonikatartibiortishibilankamayadi, boshqachaaytganda, sig’imo’tkazuvchanlikkωCasosiyto’lqingaqaragandayuqorigarmoniktashkiletuvchilaruchunanchakattabo’ladi.Shusabablikondensa­torqismlaridagikuchlanishiegrichizig’igaqaragandakondensatornosinusoidaltokiiningegrichizig’i (76rasm) ko’proqbuzilganbo’ladi.

Induktivlikvasig’imlarningtokhamdakuchlanishlironiyqiymatlarieg­richiziqlariningshakligata’siridanfiltrlarda — birormuayyanchastotaliyokimuayyanchastotalarpolosasidagitulqinlarniso’ndirishyokiajratishuchunmo’ljallanganqurilmalardafoydalani­ladi.

Kontrol savollar:

1. 
   O’zgaruvchan tok deganda nimani tushuniladi?
   
2. 
   Tulqin uzunligi o’zgaruvchan tok chasto­tasi orqali qanday ifodalanadi?
   
3. 
   O’zgaruvchan tokning o’zgarishlari grafik tarzda qanday tasvirlanadi vasinusoidalo’zgaruvchan tok qanday matematik ifoda bilan aniqlanadi?
   
4. 
   Sinusoidal parametrlar orasidagi faza­lar siljiganda bu parametrlar qanday ifodalar bilan aniqlanadi?
   
5. 
   Eng oddiy o’zgaruvchan tokning elektr zanjirlari uchun vektor diagrammalar qanday tuzilada?
   

6. O’zgaruvchan tok iste’molchilarini ketma ket ulash uchun diagramma tuzishni qaysi vektordan boshlash kerak?

7. Sirtiy effekt qanday sabablar tufayli1 vujudga keladi va bu effekt nimadan iborat?,

8. Kuchlanishlar rezonansi qanday sharoitlarda vujudga keladi va u nimadan iborat?

9. Sanoat korxonalarining quvvat koeffisiyenti pasayishining asosiy sababi nimadan iborat?

10. Qanday kattaliklar kuchlanishlar uchbur­chagini vaqarshiliklar uchburchagini hosilqi ladi?

11. Qanday kattaliklar toklar uchburchagini vao’tkazuvchanliklar uchburchagini hosilqiladi?

12. Rqanday kattaliklar quvvatlar uchburchagini hosilqiladi?

13. Aktiv va to’liqqarshiliklarni o’tkazuvchanliklar orqali qanday ifodalash mumkin?

14. Fazalar siljishini kompeisasiyalashning qanday foydali oqibatlari bor?

15. Elektr energiyasining bir necha iste’molchilaridan tarkib topgan ustanovkaning to’lqin quvvatiqanday aniklanadi?

16. O’zgaruvchan tok zanjirlarini hisonblash da kompleks metodni tadbis etishning qanday afzalliklari bor?

17. O’zgaruvchan tokning aktiv quvvatini qanday uchta formula bilan ifodalash mumkin?