I bob opek tashkilotining umumiy tavsifi opek tashkil topish evolutsiyasining nazariy asoslari

II BOB tashkilotning zamonaviy tendensiyalari tahili

1.OPEK ning zamonaviy holati tahlili

OPEK jahon neft qazib chiqarishining 44% ga egalik qilsada, neft bozoriga juda katta ta`sir ko’rsatadi. OPEK kiruvchi mamlakatlarning neft zaxiralari dunyo neft zaxiralarining 81% ini tashkil qiladi

Saudiya Arabistoni iqtisodining asosini neft eksporti tashkil etadi. Mamlakat dunyo neft zaxiralining 22% iga egalik qiladi. Neft eksporti mamlakat eksport daromadininng 90% ga, byudjetining 75%i vaYAIM ning 45%i teng.

Eron Saudiya Arabistonidan keyingi o’rinda turadi va jahon neft mahsulotlari savdosining 5.5% ini tashkil etadi. Hozirgi kunda mamlakatda zamonaviy mashinasozlik, avtomobilsozlik, raketa va kosmik sanoat hamda information texnologiyalar sanoatini rivojlantirish orqali iqtisodni diversifikatsiyalashga katta e’tibor qaratilmoqda.

Yirik neft eksport qiluvchilaridan yana biri Quvayt sanaladi. Neft qazib chiqarish mamlakat YAIM ining 50% ini, ekportining 90% ini tashkil etadi. Shu o’rinda mamlakatda neftni qayta ishlash va neftkimyo, qurilish materiallari ishlab chiqarish, o’g’it sanoati hamda marvarid qazib olish sohalari ham rivojlangan. O’g’it sanoati mamlakat eksportida muhim qism hisoblanadi.

Iroq quyidagi ko`rsatilgan natijalar bilan tashkilotda yetakchi o`rinni egallaydi.Aholi jon boshiga to`g`ri keladigan YAIM isi ham juda yuqori. Iroq ham yirik neft zahiralariga ega. Iroq hukumat kompaniyalari North Oil Company и South Oil Company lar neft zaxiralarini qazib olish va qayta ishlashda monopol huquqqa egalar. Shimoliy zaxira o’zining kuchli qazib olish va qayta ishlash texnologiyalari natijasida SOC boshqaruvi ostida bir kunda 1.8 million barrel neft qazib olinadi va Iroq kunlik neftining 90% ini tashkil etadi⁶

2.1.1-grafik.

⁷

Dunyoning neft zaxiralari 81% i OPEK mamlakatlari hissasiga to’g’ri keladi.

2.1.2-grafik.

⁸

Yuqoridagi ma’lumotlarga tayanadigan bo’lsak hozirgi kunda dunyodagi ishlov berilmagan neft zaxiralarining 81% I OPEK ga a’zo mamlakatlar hissasiga to`g`ri keladi. 1200.3 milliard barreli neftga ega. Buning ko`p qismi Vensuela va Saudiya Arabistoni hududida joylashgan.

2.1.2-jadval.⁹

	Aljir	Angola	Ekvador	Eron	Iroq	Quvayt	Liviya	Nigeriya	Qatar	Sa.A.	BAA	Venesuela	Umumiy
Aholi mln kishi	36.30	19.05	14.31	75.35	32.44	3.57	6.56	159.64	1.70	26.11	4.74	28.95	408.72
Hududi (1000 km^2)	2382	1247	281	1648	438	18	1760	924	11	2150	84	916	11859
Aholi zichligi (km^2ga)	15	15	51	46	74	198	4	173	155	12	56	32	34.47
Aholi jon boshiga YAIM $	4488	4478	3984	47.41	3881	368.20	11314	1213	75643	16996	56812	10223	-
Bozor narxlarida YAIM mlrd $	162.9	85.31	57.00	357.22	125.90	131.32	74.23	193.67	128.59	443.69	269.10	295.96	2324.91
Eksport qiymati mlrd $	57.80	49.26	17.37	83.79	52.08	65.98	46.31	70.58	72.05	235.34	198.36	65.79	1014.71
Neft eksporti mlrd $	38.30	47.24	9.65	71.57	51.15	61.67	41.87	61.80	29.28	196.19	74.03	62.32	745.07
To’lov balansi saldosi mlrd $	15.10	-1.04	-0.43	21.56	6.90	43.14	16.16	7.83	38.79	23.27	14.38	8.56	-
Aniqlangan neft zaxirasi mlrd barrel	12.20	9.50	7.21	151.17	143.10	101.50	47.10	37.20	25.38	264.52	296.50	211.17	-
Neft qazish 1000 b\k	11.90	16.91	476	3544	2358	2312	1487	2048	733	8166	2324	2854	29213
NQIZ kuchi 1000 b\k	652	39	188	1741	800	936	380	445	80	2109	466	982	8818
Neft mahsulotlari ishlab chiqarish 1000 b\k	631.5	47.0	185.1	1743.3	513.2	892.7	545.8	249.4	133.0	1914.0	355.4	1414.8	8625.2
Neft mahsulotlariga talab 1000 b\k	338	110	220	1775	566	260	299	259	116	1436	238	675	6282

Jadvaldan ko`rinib turibdiki, OPEK mamlakatlari ichida aholisi jihatidan Nigeriya, Eron, Aljir, Iroq ,Venesuela va Saudiya Arabistoni oldingi o`rinlarda turadi. Aholi jon boshiga YAIM ining tushishi jihatidan Qatar, Venesuela, BAA, Quvayt, Saudiya Arabistoni va Liviyaning ko’rsatkichlari ancha yuqori. Saudiya Arabistoni Venesuela , BAA, Eron, Quvayt neftni qazib olish bo’yicha yuqori ko’rsatkichkichlarni qayd etgan. 2109 b\k Saudiya Arabistoni, 1741 b\k Eron NQIZ kuchi boyicha eng yuqori natijalarga ega. Neft mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha esa Venesuela, Aljir, Eron va Saudiya Arabistoni yetakchilik qiladi.

Jadval 2.1.3¹⁰

OPEK ga a’zo mamlakatlar YAIM i mln $ da

Yuqoridagi jadvalda OPEK ga a’zo mamlakatlarning 2008-2012 yillar davomidagi YAIM hajmi ko’rsatilgan. Unga ko’ra 2009 va2010-yillarda YAIM ining tushib ketishini barcha mamlakatlarda kuzatishimiz mumkin. YAIM ining umumiy hajmi bo’yicha so`nggi yillarda Saudiya Arabistoni, Eron hamda BAA ning yuqori ko`’rsatkichlarga egaliklarini ko`rishimiz mumkin.

Jadval 2.1.4¹¹

OPEK mamlakatlari eksport ko`rsatkichlari mln $

Yuqorida berilgan jadvalda OPEK mamlakatlarining 2008-2012- yillardagi eksport hajmi ko`rsatkichlari o`zgarishini ko`rishimiz mumkin. Eksport ko`rsatkichlarida ham Saudiya Arabistoni yetachilik q iladi. 2009 hamda 2010 –yillarni hisobga olmaganda bu mamlakatda eksport hajmininng o’sish suratlarini ko`rishimiz mumkin . Bu yillarda bo’lib o`tgan jahon moliyaviy inqirozi bu davlatlarga ta’sir qilmay qo`ymaganligi yuqorida berib o`tilgan jadvallarda yaqqol namoyon bo`ladi. Eng kam eksport qiluvchi davlat Ekvador bo`lib, 2012-yilda 23,889 mln $ miqdorida eksportni amalga oshirgan.umumiy qilib olganda, OPEK organizatsiyasining 5 yil davomida eng kam ko’rsatkichi eksport hajmi 2008- yilda tushgan(861.561mln $), 2012-yilda esa 1.688.229 mln $ ko’rsatkichga to`g`ri keladi.

Jadval 2.1.5¹²

OPEK mamlakatlari import ko`rsatkichlari mln $

Berilgan jadvalda OPEK mamlakatlari import hajmi qayd etilgan. Umumiy OPEK import hajmi 2012-yilga kelib 806.950 mln $ ko’rsatkichi bilan o’sish suratlarini ko`rsatadi.

2014-yildagi neft kvotalarining o’zgarishi

Bir qator tahlilchilarning fikriga ko’ra Iroqning neft kvotalarini 3 mln barreldan 4 mln gacha ko’tarish hoxishi yuzaga kelishi mumkin. Oktabr oyida Eron neft eksportining kuniga 715 ming barrelgacha tushib ketgani ma’lum bo’ldi. Bu esa o’tgan yilning yanvar oyidan ya’ni AQSH Tehronga qarshi bank sanksiyalarini qo’llagan kundan hozirgacha eng kam ko’rsatkich bo’lib turibdi. Oldinroq Eron sutkasiga 3.7 million barrel neft qazib olardi va bundan 2.5 millioni eksportga chiqib ketardi. O’sha paytda Eron neftini 23 davlat sotib olardi, hozirda KXDR, Hindiston, Rossiya , Yaponiya, Turkiya va Tayvan mamlakatlari sotib oladi. Shu sababli Eron hozirda OPEK bo’yicha neft sanoatining hajmi bo’yicha ikkinchi o’rindan oltinchi o’ringa tushib qolgan.

Yaqinda OPEK tahlilchi mutaxassislari yillik dokladni e’lon qilishdi va 2035-yilga qadar neft narxi barqaror holda turishligi hamda 1 barreliga160 dollargacha ko’tarilishini ta’kidlab o’tishdi. Organizatsiya ekspertlari 2035 –yilga qadar energiya resurslariga talab 52% ga o’sishi va talabning 80% ko’prog’i qazib olinuvchi manbaalar hisobiga qondirilishini ham e’lon qilishdi. OPEK ga a’zo mamlakatlar energetika ministrlari so’nggi yig’lishida neft kvotalariga o’zgarishlar kiritilmadi ya’ni sutkasi 30 million barrelni tashkil qiladi. Saudiya Arabistoni neft va mineral resurslar ministry Ali An-Naimiy hozirda bozor “optimal holat” da turganini, bozorda narx iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun ham qulay narxda barreli uchun 112$ da ekanligini ta’kidlab o’tdi