I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

178-модда. Чет эл валютасини яшириш
Корхоналар, муассасалар ёки ташкилотларда валюта опера­цияларини амалга оширувчи ходимлар томонидан Ўзбекистон Рес­публикасининг ваколат берилган банклари ҳисобига ўтказил­иши лозим бўлган чет эл валютасининг қасддан яшириб қолиниши -
энг кам ойлик иш ҳақининг етмиш беш бараваридан юз бара­варигача миқдорда жарима ёки уч йилдан беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд беш йилгача озодликдан маҳрум қи­лиш билан жазоланади.
Ўша қилмиш:
а) ғаразгўйлик билан;
б) такроран;
в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган бўлса, -
беш йилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Ўша қилмиш уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган бўлса, -
саккиз йилдан ўн икки йилгача озодликдан маҳрум қилиш би­лан жазоланади.

1. Таҳлил қилинаётган жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги шундаки, чет эл валютасини яширганда айбдор республика ички валюта бозори барқарорлиги соҳасида жамият манфаатларига тажовуз қи­лади. Жиноят содир этилиши натижасида республикага валюта ки-риб келиши камаяди, бу эса унинг халқаро-ҳуқуқий мавқеига (ху­сусан, кредитлаш қобилияти рейтингига) ўз таъсирини ўтказ­ади.

2. Мазкур жиноятнинг объекти иқтисодий ресурсларни шакл­лантиришнинг республикада белгилаб қўйилган тартибидир.
Ўзбекистон Республикасининг “Валютани тартибга солиш тўғрисида”ги Қонунига, “Экспорт-импорт операциялари бўйича валюта назорати тўғрисида”ги Низомга, Хўжалик юритувчи субъ­ектлар томонидан хорижий валютадаги тушумни мажбурий со­тиш Тартибига, Ваколатли банклар томонидан хорижий валюта­даги ҳисобварақларни юритиш Тартибига мувофиқ, хўжалик юритувчи субъектларнинг ваколатли банкдаги ҳисоб рақамига келиб тушувчи чет эл валютасининг ҳисобварағи олиб борилади.
Факультатив объект қонунчилик ўрнатган чет эл валютасида ҳисоб-китоб қилиш қоидалари бўлади.
3. Жиноят предмети Ўзбекистон Республикасида ваколатли банклар ҳисобварақларидан рўйхатдан ўтиши керак бўлган чет эл валютаси:
* чет эл давлатида эркин муомалада бўлган ва тўлов воси­таси сифатида қабул қилинадиган банкнот шаклидаги чет эл валютаси;
* чет элдаги ҳисоб рақамида турган чет эл валютаси ёки халқаро пул бирликлари ҳисобланади.
Валюта қимматликларини ушбу жиноят предмети деб топиш учун яна бир асос - бу уларнинг хўжалик юритувчи субъектлар ҳисобварағига Ўзбекистон Республикаси ваколатли банклари то­монидан ўтказилиши шартлигидир.
Ваколатли банклар деганда, чет эл валютасида операция­ларни амалга ошириш учун белгиланган тартиб асосида Ўзбе­кистон Республикаси Марказий банкининг бош, ички лицензия­сини олган ҳолда банк фаолиятини амалга оширувчи юридик шахслар, хорижий банклар ваколатхоналари ёки филиаллари ту­шунилади.
4. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигига му­вофиқ, корхона, муассаса, ташкилотларнинг валюта ҳисобва­рақларига ўтказилиши лозим бўлган чет эл валютаси деганда, қуйидагиларни тушуниш керак:
* Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги норезидент­лар то­варлар (ишлар, хизматлар) ҳақига ўтказган пуллар, шунин­гдек, уларнинг устав фондидаги улушлари;
* ҳисобварақлар эгалари томонидан Ўзбекистон Республи­каси валюта бозорида сотиб олинган маблағ;
* Ўзбекистон Республикаси Марказий банки рухсат этган ҳол­ларда товарлар (ишлар, хизматлар) ҳақига олинган нақд хори­жий валюта;
* чет эл валютасидаги фоизлар ва дивидендлар;
* қонунчиликда кўзда тутилган ҳолларда - нақд чет эл ва­лю­таси;
* ҳисобварақ эгасига Ўзбекистон Республикасининг бошқа банкларида очилган ўз ҳисобварақларидан ўтказилган пул­лар, шунингдек, амалдаги қонунларда кўзда тутилган бошқа маб­лағ тушумлари.
5. Мулкчилик шаклидан қатъи назар, барча хўжалик юритувчи субъектлар (кейинги ўринларда корхоналар деб аталади) чет эл валютасидаги тушумни мажбурий тартибда сотадилар. Корхона­лар мажбурий сотишни товарлар ва хизматлар экспортидан олин­ган чет эл валютасидаги тушумдан амалга оширади.
Бунда экспорт қилинган товарлар ва хизматлар учун чет эл валютасидаги тушум деганда, корхоналарнинг ваколатли банклардаги ҳисоб рақамларига ва кассаларига товарлар ва хизматларни экспорт қилишдан тушган чет эл валютасидаги пул маблағлари (кейинги ўринларда тушум деб аталади) тушунилади. Бунда:
* воситачилик фаолиятидан даромад олувчи корхоналар учун мажбурий сотиш мақсадлари учун чет эл валютасидаги ту­шум деганда, бажарилган битишувлар бўйича олинган воситачи­лик ҳақи (фоизлар) миқдори тушунилади;
* банклар бўйича чет эл валютасидаги тушум деганда, во­сита­чилик ҳақи кўринишида олинган маблағлар, ваколатли банклар­нинг хорижий банклардаги ҳисоб рақамлари бўйича қўшилган фоизлар, шунингдек, банклар томонидан норезидент­лардан олин­ган хорижий валютадаги бошқа даромадлар (мас­лаҳат хизматлари кўрсатишдан олинган даромадлар, олинган жа­рималар, пеня ва ҳоказолар) тушунилади;
* чет элда лойиҳа-қидирув, қурилиш-монтаж, ишга туши­риш-созлаш ва оталиқ-монтаж ишларини, шунингдек, қурилган объ­ектларни мукаммал тузатиш, реконструкция қилиш, модерни­за­циялаш ва техник текшириш ишларини амалга оширувчи, қу­рил­ган объектлардан фойдаланиш ва қадрлар тайёрлаш бўйича хиз­матлар кўрсатувчи корхоналар бўйича чет эл валютасида иш­ларни бажариш, хизматлар кўрсатиш лойиҳа қиймати миқдори­нинг мазкур контрактлар бўйича валюта харажатларидан ортиқ бўлиши тушунилади. Бунда чет эл валютасидаги тушумни маж­бурий сотиш бўйича ҳисоб-китоблар контрактлар бўйича ишлар (ишларнинг босқичлари) тамом бўлгандан кейин амалга ошири­лади, бу тегишли ҳужжатлар ва тўлов ҳужжатлари билан тасдиқ­ланади;
* суғурталовчилар бўйича чет эл валютасидаги тушум де­ганда, суғурта (қайта суғурта) муддати тамом бўлгандан кейин суғурта товони тўлови, воситачилик ва агентлик тўловлари чиқа­риб ташланган ҳолда ҳисоблаб чиқилган суғурталанувчилар (қайта суғурталанувчилар)нинг тўловларини суғурта қилиш сифа­тида олинган маблағлар, шунингдек, фаолиятнинг бошқа турла­ридан олинган хорижий валютадаги бошқа тушумлар тушуни­лади. Хорижий суғурта компаниялари билан операциялар амалга оширилган тақдирда чет эл валютасидаги тушум деганда, суғурта (қайта суғурта) муддати тамом бўлгандан кейин хорижий қайта суғурталовчига ўтказилиши керак бўлган маблағ; суғурта товони тўлови; воситачилик ва агентлик тўловлари чиқариб ташланган ҳолда ҳисоблаб чиқилган суғурталанувчиларнинг суғурта тўловлари сифатида олинган маблағлар тушунилади;
* Ўзбекистон Республикаси божхонаси ҳудудида олиб ке­лина­диган хом ашёни қайта ишлаш, ёхуд божхона назорати ос­тида қайта ишлаш юзасидан контрактлар бўйича хорижий валю­тадаги тушум деганда, резидентлар томонидан хом ашёни қайта ишлаш бўйича норезидентларга кўрсатиладиган хизматлар қий­мати тушунилади.
6. Ички валюта бозорида сотиб олинган чет эл валютаси - бу Ўзбекистон Республикаси валюта биржасида сотиб олинган чет эл валютасидаги пул маблағларидир. Қонунчиликка мувофиқ, сотиб олинган валюта ушбу маблағларни сотиб олган шахснинг вакил банкидаги махсус ҳисоб рақамига ўтказилиши керак. Ушбу маблағлар чет эл валютасини сотиб олишда кўрсатилган мақсад­ларга ишлатилади.
7. Биржадан ташқари валюта бозорида операциялар ўтказиш учун кафолатли банклар ўз мижозларига махсус валюта ҳисоб рақамлари очади, ушбу ҳисоб рақамларига валюта бозо­рида сотиб олинган хорижий валюта ўтказилади. Махсус валюта ҳисоб рақами очмасдан банк мижози томонидан чет эл валютаси харид қилинишига йўл қўйилмайди. Махсус валюта ҳисоб рақа­мига, шунингдек, мазкур ҳисоб рақамидан илгари чиқарилган ва фойдаланилмаган ёки қайтарилган валюта ҳам ўтказилади. Мах­сус валюта ҳисоб рақамларига қўшиб қўйилган маблағлар корхо­налар ва ташкилотлар томонидан тузилган шартномаларга муво­фиқ қатъиян мақсадли равишда сарфланади.
8. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ, қуйидаги ҳолларда нақд чет эл валютаси ваколатли банклардаги ҳисобварақа­ларга олинади:
* нақд валюта маблағи товарлар (ишлар, хизматлар)ни экс­порт қилишдан тушган бўлса, кичик ва ўрта бизнес корхона­лари - ҳисоб рақами;
* хизмат сафарига жўнаётган шахсга йўл харажатлари, уй-жой ижараси, иш ва кўзда тутилмаган харажатлари учун бе­рилган чет эл валютаси тўлиқ ёки қисман сарфланмаган бўлса - қолдиқ қисми бўйича;
* бутун операцион кун давомида келиб тушган чет эл ва­люта­сидаги пул маблағлари ўша иш кунининг ўзидаёқ тегишли ҳисобварақага киритилиши керак;
* хўжалик судининг қарори билан нақд чет эл валютаси олиб қўйилган бўлса - ўша куннинг ўзидаёқ хўжалик судининг депозит ҳисоб рақамига ўтказилиши, бунинг иложи бўлмаса - ҳаракат энг яқин банк иш кунида амалга оширилиши керак;
* корхона, муассаса, ташкилот кассасидаги нақд пул қол­диғи лимитининг кўпайиши вужудга келса - лимитнинг кўпайган сум­маси корхона, муассаса, ташкилотнинг ҳисоб рақамига ўтказил­иши учун банкка топширилиши керак.
9. Жиноят объектив томондан республиканинг ваколатли банк­ларидаги ҳисобварақларга ўтказилиши лозим бўлган чет эл валютасини яшириб қолишга қаратилган фаол харакат ёки харакатсизликда ифодаланади.
10. Чет эл валютасини яшириш - бу чет эл валютасидаги маблағларни Ўзбекистон Республикасининг ваколатли банкида, ёки бошқа ваколатли субъектида сақлаш мажбуриятини бажар­масликдан иборат бўлиб, оддий ҳаракатсизлик, чет эл валютасини хориждан Ўзбекистон Республикасининг ваколатли банкига ўтказиш тўғрисида кўрсатма бермаслик, банк ҳужжатларини им­золамаслик, хориж валютасини хорижий банкдаги ҳисоб рақа­мида сақлаш каби йўллар билан содир этилади. Шунингдек, хо­рижий валютани яшириш фаол ҳаракатлар, масалан, уни бошқага ўтказиш, келиб тушган фойдани пасайтириб кўрсатиш, маблағ­ларни бошқа ҳисоб рақамга ўтказиш, яшириш кабилар орқали содир этилиши мумкин. Нақд чет эл валютасини яшириш де­ганда, олинган нақд маблағларни белгиланган муддатда хизмат кўрсатувчи банкка топширмаслик, товар ва маҳсулот сотиш жой­ларида тегишли тарзда бухгалтерлик ва бошқа ҳужжатлар билан расмийлаштирилмаган маблағлар мавжудлиги тушунилади.
Хорижий валютани яшириш маблағларни банкдаги ҳисоб рақамига ўз вақтида ўтказмаслик, ёки тўлиқ ўтказмасликда ифо­даланиши мумкин.
Банкдаги ҳисоб рақамига ўз вақтида ўтказмаслик деганда, амалга оширилган операциялар натижасида олинган чет эл валютасини Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларга риоя қилмаган ҳолда ўтказилиши тушу­нилади.
Банкдаги ҳисоб рақамига тўлиқ ўтказмаслик деганда, амалга оширилган хўжалик фаолияти ва бошқа операциялар на­тижасида келиб тушган хорижий валютанинг фоизлар, дивиденд­лар ва бошқа даромад кўринишида амалда олинган валюта маб­лағларига мувофиқ бўлмаган ҳажмда ўтказилиши тушунилади.
Жиноятни баҳолаш учун айбдор валюта маблағларини вако­латли банкдаги ҳисоб рақамига ўтказиш мажбуриятини қайси йўл билан бажармаганлиги аҳамиятга эга.
11. Жиноят чет эл валютаси яшириб қолинган пайтдан, яъни уни ваколат берилган банклардаги ҳисоб варақларга ўтказиш учун белгиланган муддат тугаган пайтдан ёхуд чет эл валютаси қисман ўтказилган ва қолган сумма яшириб қолинган пайтдан эътиборан тугалланган ҳисобланади.
12. Субъектив томондан жиноят тўғри қасддан содир этилади. Агар корхона, муассаса ёки ташкилотда валюта операцияларини амалга оширувчи шахс ўз вазифасини лозим даражада бажарма­ганлиги туфайли чет эл валютаси яшириб қолинган бўлса, у му­айян ҳолатларда мансабига совуққонлик билан қараганлиги учун жавобгарликка тортилиши мумкин.
Ҳисобга ўтказиш, уни тўла ўтказмаслик, инсон эркига боғлиқ бўлмаган ҳолларда - ҳисоб-китоб техникасининг ишламай қо­лиши, шахснинг алдаши ва бошқалар чет эл валютасини яши­риш ҳисобланмайди, чунки бундай вазиятда айб шакли мавжуд эмас. Бироқ ҳар бир ҳолат бўйича шахснинг иродасига боғлиқ бўлган-бўлмаган фактлар аниқланиши керак.
Валютани банк ҳисобига ўтказиш муддатларини эҳтиётсизлик оқибатида ўтказиб юборган шахсни ҳам жавобгарликка тортиб бўлмайди. Эҳтиётсизлик валютани ўтказиш муддатини жуда қисқа муддатга бузганлиги, валюта билан аҳамияти кам опера­цияларни бажарганлиги билан ифодаланади.
13. Жиноят субъекти ўн олти ёшга тўлган, қонунчилик ва шартнома билан ташкилот, корхона ва муассасаларда валюта операцияларини амалга ошириш вазифаси юклатилган ҳар қандай шахс ҳисобланади.
Шу билан бир қаторда барча корхона, ташкилот ва муассаса­лар, шунингдек, чет эл инвестицияси билан ташкил этилган кор­хоналар Ўзбекистон Республикаси резидентлари бўлиши, яъни Ўзбекистон Республикаси ҳудудида рўйхатдан ўтган бўлиши ке­рак. Чунки қонунчиликка мувофиқ банклардаги ҳисоб рақамга валюта маблағларини ўтказиш мажбурияти фақат юридик шахс­лар - Ўзбекистон Республикаси резидентларига юклатилган.
Чет эл валютасида операцияларни амалга оширувчи банкнинг ваколатли ходимлари, юридик шахс ташкил қилмасдан мустақил меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар - Ўзбекистон Республикаси резидентлари ҳам ушбу жиноят субъ­екти ҳисобланади.
14. Чет эл валютасини яшириш жинояти солиқ ва бошқа тўловларни тўлашдан бош тортиш билан амалга оширилса, шахс­нинг хатти-ҳаракатлари Жиноят кодексининг 177 ва 184-модда­лари билан квалификация қилинади.
15. ЖК 178-моддаси 2-қисмида чет эл валютасини яширишни қуйидаги квалификация қилиш белгилари кўрсатилган:
а) ғаразгўйлик билан;
б) такроран;
в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бирикти­риб со­дир этилганда.
16. Ғаразгўйлик билан деганда, шахснинг чет эл валютасини яшириш натижасида бирон-бир моддий наф чиқариб олишга ин­тилиши (масалан, валютани даромадга айлантириш, қарзини тўлаш ва ҳоказолар) тушунилади. Чет эл валютасини яшириш фактини ғаразгўйлик туфайли содир этилган деб квалификация қилиш учун айбдорда ғаразли интилиш ЖК 178-моддасида кўзда тутилган жиноят содир этилишидан олдин юзага келганлигини аниқлаш зарур. Башарти айбдор валютани яширгач, уни ноқону­ний ўзлаштирган бўлса, унинг ҳаракатини чет эл валютасини яшириш сифатида (бошқа оғирлаштирувчи ҳолатлар бўлмаса) жиноятлар мажмуи тариқасида ЖК 178-моддасининг 1-қисми ҳамда ЖК 167-моддаси (ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш) бўйича квалификация қилиш зарур.
17. ЖК 178-моддаси 2-қисмида кўрсатиб ўтилган бошқа ква­лификация белгилари босқинчилик жинояти таҳлилида шарҳлаб ўтилган. Кўрсатилган белгилар шарҳланаётган моддага нисбатан алоҳида хусусиятларга эга эмас.
18. Агар чет эл валютасини яшириш уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган бўлса, жиноятчи ЖК 178-моддасининг 3-қисми бўйича жавобгарликка тортилади.