I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

179-модда. Сохта тадбиркорлик
Сохта тадбиркорлик, яъни уставида кўрсатилган фаолиятни амалга ошириш мақсадини кўзламасдан ссудалар, кредитлар олиш, фойдани (даромадни) солиқлардан озод қилиш (солиқларни камайтириш) ёки бошқача мулкий манфаат кўриш мақсадида корхоналар ва бошқа тадбиркорлик ташкилотлари тузиш -
энг кам ойлик иш ҳақининг юз бараваридан икки юз баравари­гача миқдорда жарима ёки беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.

1. Ушбу жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги шундаки, сохта тадбиркорлик нафақат иқтисодиёт асосларига, тадбиркорлик фао­лияти ғоясининг ўзига ҳам тажовуз қилади, “одамларнинг бозорга ва унинг бошқача хўжалик юритиш усулларидан афзаллигига бўлган ишончига путур етказади”.

2. Ушбу жиноятнинг объекти корхоналар ёки тадбиркорлик билан шуғулланувчи бошқа тузилмаларнинг қонунда, ўз Уставида белгиланган фаолиятини таъминловчи ижтимоий муносабатлар­дир. Сохта тадбиркорлик тадбиркорлик фаолияти ғоясига тажовуз қилади.
Жиноятнинг факультатив объекти тижорат ташкилотларини ташкил этиш ва рўйхатдан ўтказиш бўйича ўрнатилган қонунчи­лик тартиби, хўжалик фаолияти ҳисобланади.
3. Жиноятнинг объектив томони Уставда кўрсатилган фао­лиятни амалга ошириш мақсадини кўзламасдан, қарз, кредит олиш, фойда (даромад)ни солиқлардан озод қилиш ёки бошқа мулкий манфаат кўриш мақсадида корхоналар ва бошқа тадбиркорлик ташкилотларни тузишда ифодаланади.
Ўзбекистон Республикаси фуқаролик қонунчилиги бўйича тижоратчи (тадбиркорлик) ташкилоти асосий мақсади сифа­тида таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббускор фаолият билан шуғулла­нувчи юридик шахс ҳисобланади.
Тижоратчи ташкилотлар бўлган юридик шахслар хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, шу жумладан акциядорлик жамият­лари, унитар корхона, ишлаб чиқариш кооперативи ва бошқа шаклларда тузилиши мумкин. Тижоратчи ташкилот бўлмаган юридик шахс жамоат бирлашмаси, ижтимоий фонд ва мулкдор томонидан молиявий таьминлаб туриладиган муассаса шаклида, шунингдек, қонунларда назарда тутилган бошқача шаклда ташкил этилиши мумкин.
4. Хўжалик ширкати - муассисларнинг (иштирокчиларнинг) улушларига (ҳиссаларига) бўлинган устав фондига (устав капита­лига) эга бўлган тижорат ташкилоти. Бундай ширкатда муассис­лар (иштирокчилар) ёки улардан айримлари ширкат номидан тад­биркорлик фаолияти юритишда шахсан иштирок этадилар. Шир­кат номидан тадбиркорлик фаолиятини амалга оширадиган ҳамда ширкатнинг мажбуриятлари бўйича ўзларининг бутун мол-мулк­лари билан жавоб берадиган иштирокчилар (тўлиқ шериклар) би­лан бир қаторда ширкат фаолияти билан боғлиқ зарар учун ўзлари қўшган ҳиссалар доирасида жавобгар бўладиган ҳамда ширкат томонидан тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда қатнаш­майдиган бир ёки бир неча иштирокчи (ҳисса қўшувчи, комман­дитчи) мавжуд бўлса, бундай ширкат коммандит ширкат ҳисоб­ланади. Таъсис шартномаси хўжалик ширкатининг таъсис этиш ҳужжати ҳисобланади.
5. Хўжалик жамиятлари шундай тадбиркорлик ташкило­тики, унинг иштирокчилари, бошқа ширкат иштирокчиларидан фарқ қилган ҳолда, жамият фаолиятида шахсан иштирок этиш­майди ва жамият мажбуриятлари бўйича субсидиар жавобгар бўлишмайди. (Қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно).
Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги хўжалик жамиятларининг қуйидаги турларини белгилаган:
* масъулияти чекланган жамият деб, бир ёки бир неча шахс томонидан таъсис этилган, устав фонди (устав капитали) таъсис ҳужжатлари билан белгилаб қўйилган миқдорлардаги улушларга бўлинган жамият тан олинади. Масъулияти чекланган жамиятнинг иштирокчилари унинг мажбуриятлари бўйича жа­вобгар бўлмайдилар ва жамият фаолияти билан боғлиқ зарар учун ўзлари қўшган ҳиссалар қиймати доирасида жавобгар бўладилар. Масъулияти чекланган жамиятнинг таъсис ҳужжати таъсис шарт­номаси ва хўжалик ширкатининг Устави ҳисобланади;
* қўшимча масъулиятли жамият - бир ёки бир неча шахс то­монидан таъсис этилган, устав фонди таъсис ҳужжатла­рида белги­ланган миқдорлардаги улушларга бўлинган жамият. Бундай жами­ятнинг иштирокчилари унинг мажбуриятлари бўйича ўз мол-мулк­лари билан қўшган ҳиссалари қийматига нис­батан ҳамма учун бир хил бўлган, жамиятнинг таъсис ҳужжатла­рида белгиланадиган каррали миқдорда солидар тарзда субсидиар жавобгар бўладилар. Қўшимча масъулиятли жамиятнинг таъсис ҳужжати таъсис шарт­номаси ва хўжалик ширкатининг Устави ҳисобланади.
Айтиб ўтиш лозимки, агар жамият битта шахс томонидан ту­зилса, унинг таъсис ҳужжати Устав бўлади. Агар таъсисчилар сони икки ва ундан ортиқ бўладиган бўлса, албатта таъсис шарт­номаси тузилиши керак;
* акциядорлик жамияти - устав фонди муайян акция­лар со­нига бўлинган жамият. Акциядорлик жамиятининг ишти­рокчилари (акциядорлар) унинг мажбуриятлари бўйича жавоб бермайдилар ва жамият фаолияти билан боғлиқ зарар учун ўзлар­ига қарашли ак­циялар қиймати доирасида жавобгар бўладилар. Акциядорлик жа­миятининг таъсис ҳужжати Устав ёки Устав ва таъсис шартномаси ҳисобланади. Акциядорлик жамиятининг очиқ - иштирокчилари ўзларига қарашли акцияларни бошқа ак­циядорларнинг розилиги­сиз ўзга шахсларга беришлари мумкин бўлган акциядорлик жа­мияти, ва ёпиқ - акциялари фақат ўзининг муассислари орасида ёки олдиндан белгилаб қўйиладиган бошқа шахслар доирасида тақсимланадиган акциядорлик жамияти каби кўринишлари мав­жуд.
6. Ишлаб чиқариш кооперативи - фуқароларнинг шахсий иштирок этиш ҳамда аъзоларнинг (иштирокчиларнинг) мулк би­лан қўшиладиган пай бадалларини бирлаштириш асосида бирга­ликда ишлаб чиқариш ёки бошқа хўжалик фаолиятини олиб бо­риш учун аъзолик негизидаги ихтиёрий бирлашмаси. Қонунда ва ишлаб чиқариш кооперативининг таъсис ҳужжатларида унинг фаолиятида аъзолик асосида юридик шахслар ҳам иштирок этиши назарда тутилиши мумкин. Ишлаб чиқариш кооперативининг таъсис ҳужжати Низом ҳисобланади.
7. Унитар корхона - ўзига бириктириб қўйилган мол-мулкка нисбатан мулкдор томонидан мулк ҳуқуқи берилмаган тижоратчи ташкилот унитар корхона ҳисобланади. Унитар корхонанинг мол-мулки бўлинмасдир ва у қўшилган ҳиссалар (улушлар, пайлар) бўйича, шу жумладан корхона ходимлари ўртасида ҳам, тақсим­ланиши мумкин эмас. Унитар корхонанинг таъсис ҳужжати Ни­зом ҳисобланади.
8. Тижоратчи ташкилотни тузиш деганда, тузиладиган ти­жоратчи ташкилотнинг керакли таъсис ҳужжати ва уни ваколатли органлардан рўйхатдан ўтказиш учун керак бўлган ҳужжатларни йиғиш билан боғлиқ бўлган ташкилотчилик жараёни (масалан, бозор ташкил этиш учун ҳокимиятнинг розилиги талаб этилади) тушунилади. Тижоратчи ташкилот давлат рўйхатидан ўтган пайт­дан бошлаб тузилган ҳисобланади. Агар ташкилот айбдорга боғ­лиқ бўлмаган ҳолда давлат рўйхатидан ўтмаган бўлса, унинг ҳа­ракатларини ЖК 25-моддаси 2-банди ва ЖК 179-моддаси билан уставда кўрсатилган фаолиятни амалга оширмаслик мақсадида ташкилот тузиш (сохта тадбиркорлик) жиноятига суииқасд деб квалификация қилинади. Бироқ бунда айбдорнинг устав фаолия­тини амалга оширмаслик қасдини аниқлаш зарур, акс ҳолда унинг ҳаракатлари Жиноят кодексининг ушбу моддаси билан квалифи­кация қилинмайди.
9. Субъектив томондан жиноят бевосита тўғри қасд шаклидаги айб билан тавсифланади. Айбдор устав фаолиятини амалга оширмай­диган тадбиркорлик ташкилотини тузаётганлигини англайди ва ана шундай ташкилот тузишни истайди.
Субъектив томоннинг зарурий белгиси шундаки, бунда айб­дор ташкилотни устав фаолиятини амалга ошириш мақсадини кўзламаган ҳолда ташкил этади.
Устав фаолияти деганда, фаолиятнинг шундай тури тушуни­ладики, тадбиркорлик ташкилоти томонидан уни амалга ошириш учун барпо этилади ва бу унинг таъсис ҳужжатларида қайд эти­лади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, таъсис ҳужжатининг тури ва шаклидан қатъи назар, унда қайд этилган фаолият турлари ус­тавга оид ҳисобланади. Ният йўқлигини, содир этилган ҳаракат­лар ҳақиқий эмаслигини аниқлашнинг ўзига хослиги ва мурак­каблиги фуқаролик-ҳуқуқий битимнинг ҳақиқий эмаслигини баҳолашда юзага келадиган шу каби тегишли масалаларга монанд бўлиб, устав фаолиятини амалга оширишни кўзламай юридик шахсни ташкил этишни ҳам амалда худди шундай деб аташ мум­кин. Бу каби ният мавжудлигидан юридик шахснинг таъсис ҳуж­жатларидан келиб чиқадиган мажбуриятларни Ўзбекистон Рес­публикаси ФК 6-моддасида тартибга солинган иш муомаласи одатларига мувофиқ, зарур ва етарли бўлган вақт мобайнида ба­жармаслик ҳам далолат беради.
“Сохта тадбиркорлик тўғрисидаги ишларни кўришда шахс­нинг таъсис ҳужжатларида назарда тутилган фаолиятни амалга оширмай туриб ноқонуний кредитлар олиш, солиқлардан озод бўлиш, эгаллашга ҳуқуқи бўлмаган бошқа мулкий фойда кўриш мақсадини кўзлаганлиги ҳисобга олиниши лозим. Бундай мақсад­нинг аниқланиши шахснинг хатти-ҳаракатларини Жиноят кодек­сининг 179-моддаси ҳамда талон-торож этишга суиқасд қилиш ва солиқ тўловлари тўлашдан бўйин товлаш ва ҳоказолар учун жа­вобгарликни кўзда тутувчи моддалари мажмуи билан квалифика­ция қилишга асос бўлиши мумкин”.
Шундай қилиб, субъектив жиҳат қуйидаги таркибий қисмлар бирлигидан иборат бўлади:
* ташкилотни тузишдан бевосита кўзланган ният;
* ташкилот рўйхатга олингунга қадар пайдо бўлган ният, - ус­тав фаолиятини амалга оширмаслик нияти;
* алоҳида мақсад - мулкий фойда олиш ниятининг мавжуд­лиги.
Санаб ўтилган таркибий қисмлардан бирортаси мавжуд бўлмас экан, айбдор ҳаракатларининг ижтимоий хавфлилигини таъкидлаш мумкин бўлмайди. Бунда мазкур жиноят сабаблари, одатда, ғаразли эканлигига қарамай, бошқача бўлиши ҳам мумкин. Жиноятга баҳо беришда улар таъсир кўрсатмайди.
10. Сохта тадбиркорликнинг субъекти ўн олти ёшга тўлган сохта ташкилот таъсисчиси ёки таъсисчилари ҳисобланади. Агар сохта тадбиркорлик билан шуғилланиш мақсадида тузилган корхона ва ташкилотларга рахбарликни амалга ошириш юклатилган рахбарлари хам билганлари холда фаолият амалга ошириладиган тақдирда рахбарлари хам жиноятнинг субъектлари бўлиши мумкин.
11. Сохта тадбиркорлик билан шуғулланувчи ташкилот давлат рўйхатидан ўтган пайтдан бошлаб жиноят тугалланган ҳисобла­нади. Мулкий зарар келтириш ёки мулкий фойда кўрганлик жи­ноятнинг зарурий белгиси ҳисобланмайди.
12. Сохта тадбиркорлик ташкилоти айбдор фойдасига ғай­риқонуний мол-мулкни эгаллаш, алдаш ва ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан мол-мулкни тортиб олиш ҳаракатларини амалга ошириш учун тузилган бўлса, айбдор ЖК 168-моддаси билан жавобгарликка тортилади, чунки бу фирибгарлик ҳисобла­нади.
13. Солиқ тўлашдан озод этилган сохта тадбиркорлик ташки­лотининг таъсисчилари ва раҳбарлари, ЖК 184-моддаси - солиқ тўлашдан бўйин товлаш жинояти бўйича жавобгарликка торти­лиши керак.
14. Агар сохта тадбиркорлик жамиятини тузишдан мақсад таъқиқланган фаолиятни (диний таълимотлар бериш, орден ва ме­даль, муҳр ва штамплар, гиёҳванд, қаттиқ таъсир қилувчи ва заҳарли моддаларни тайёрлаш ва бошқаларни) амалга ошириш бўлса, айбдор шахс жиноятлар мажмуи тариқасида ЖК 179-мод­даси ва тегишли жиноят учун жавобгарликни назарда тутувчи моддалар билан жавобгарликка тортилади.