I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

291-модда. Қоровул хизматини ўташ қоидаларини бу­зиш
Қоровул (соқчилик) хизмати устав қоидаларини қоровул тар­кибига кирган шахс томонидан зарарли оқибатлар келтириб чиқарадиган тарзда бузиш, башарти, мазкур қоровул бундай оқи­батларнинг олдини олиш учун тайинланган бўлса, -
икки йилгача хизмат бўйича чеклаш ёхуд уч ойгача қамоқ ёки бир йилгача интизомий қисмга юбориш билан жазоланади.
Ўша қилмиш:
а) баданга оғир шикаст етказилишига;
б) одам ўлишига;
в) бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлса, -
беш йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазо­ланади.
Ўша қилмиш жанговар вазиятда содир этилган бўлса, -
ўн йилдан ўн беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.

1. Шарҳланаётган жиноятнинг объекти - умумий ҳарбий тар­тиботнинг таркибий қисмларидан бири қоровул (соқчилик) хиз­матини ўташнинг ўрнатилган тартиби ҳисобланади.

Мазкур тартибга қатъий риоя этиш ҳарбий хизматчилар ўртасида юксак интизомий барқарорлик, қўриқлаш учун ишониб топширилган объектларнинг хавфсизлиги кўз қорачиғидай сақла­нишини таъминлайди. Бундай тартиб учун қоровул (соқчилик) хизматини ўтайдиган шахсларнинг махсус ҳуқуқий қоидалари мавжуд. Мазкур шахсларнинг зиммасига юкланган махсус вази­фалар билан улар муайян ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўладилар. Шунингдек, мазкур таркиб учун хизматни бажариш уставлар, те­гишли буйруқлар, устав қоидалари асосида чоп этилган ва уларни ривожлантирадиган буйруқлар ва кўрсатмаларга биноан тартибга солинади.
Қоровул хизматини ўташ қоидалари бузилишининг қўшимча объекти қўриқлашга топширилган муайян объектларнинг хав­фсизлиги, жамоатчилик хавфсизлиги ва тартиб (масалан, гаупт­вахтадаги шахсларни қўриқлаганда) ҳисобланади.
2. Объектив томондан шарҳланаётган жиноят қоровул (соқчилик) хизмати устав қоидаларининг қоровул таркибига кир­ган шахс томонидан бузилиши зарарли оқибатлар келтириб чиқа­ришида ўз ифодасини топади.
Қоровул хизмати - амалдаги қонунчилик ва Қуролли Куч­ларнинг умумҳарбий низомларига мувофиқ ҳарбий ва давлат объ­ектлари, шунингдек, гауптвахта ва интизомий қисмдаги шахс­ларни қўриқлаш бўйича махсус хизмат. Қоровул хизматини ўташ жанговар вазифани бажариш ҳисобланади ва шахсий таркибдан уставнинг барча қоидаларига риоя қилишни, юқори ҳушёрлик, собит жасоратни талаб қилади.
Ҳибсдаги ёки ахлоқ тузатиш муассасаларидаги маҳбусларни қўриқлаш ва конвоирлаш бўйича хизмат ҳам қоровул хизмати ҳисобланиб, буни Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазир­лигининг ички қўшинлари амалга оширади.
Ҳарбий кема соқчилик хизмати ҳам қоровул хизматига тен­глаштирилади. Бу кемада навбатчилик қилишнинг алоҳида тури бўлиб, вазифаси жанговар техника ва кеманинг ўзини қўриқлаш, шунингдек, уни жанговар тайёргарликда тутиб туришдир. Кема соқчилиги (умуман, кема бўйича) ва махсус (кеманинг жанговар қисмлари ва хизматлари бўйича) соқчилик фарқланади.
3. Қоровул (соқчилик) тартиби амалдаги қонунчилик, Қуролли Кучлар умумҳарбий низомлари, Ички ишлар вазирлиги норматив ҳужжатлари ва уларни бажариш учун чиқарилган турли буйруқлар, фармой­ишлар билан тартибга солинади, яъни шарҳланаётган модданинг диспозицияси ўз хусусиятига кўра бланкет хусусиятга эга бўлиб, жиноят таркибий белгиларининг аниқ таърифланиши мазкур ҳо­латда тузилган қоровул хизмати қоидаларининг мазмуни билан боғлиқдир.
Мазкур тоифа ишлар бўйича уставнинг қайси қоидалари, ёзма фармойишлар, пост табелларида ва йўриқномаларда баён этилган талаблар бузилганлигини синчиклаб текшириш зарур бўлади.
4. Қоровул хизматини ўташнинг устав қоидаларини бузиш ҳаракат орқали ҳам, ҳаракатсизлик орқали ҳам ифодаланади: по­стдан ўзбошимчалик билан кетиш, постда ухлаш, эътиборсизлик, постга бегона шахсларнинг қўйилиши, қўриқлашга топширилган объектдан мулкнинг талон-торож қилиниши ва ҳоказолар. Гауп­вахта ва интизомий қисмдаги, шунингдек, муҳофазадаги конво­ирланган ёки ахлоқ тузатиш муассасаларида жазо ўтаётган шахс­ларни қоровуллаш бўйича хизмат олиб бораётган қоровул тарки­бидаги ҳарбий хизматчиларнинг устав қоидаларини бузиши қа­моқдагиларга нисбатан зўрлик ишлатиш, уларнинг инсоний қадр-қимматини ерга уриш, қонуний ҳуқуқ ва манфаатларининг камси­тиш йўли билан ҳам содир этилиши мумкин.
5. Қоровул (соқчилик) хизматини ўташнинг устав қоида­ларини бузиш мазкур қоровул олдини олиши лозим бўлган оғир оқибатларга олиб келган тақдирда тугалланган жиноят тарки­бини ҳосил қилади. Бунда қоидани бузиш билан келиб чиққан оқибатлар ўртасида сабабий боғланишни аниқлаб олиш лозим.
6. Зарарли оқибатлар - хизматдаги қоровул йўл қўймаслиги лозим бўлган оқибатлардир. Булар, масалан, қўриқланаётган объ­ектдан ҳарбий мулкнинг талон-торож қилиниши, конвоирлаш вақтида ҳибсга олинган шахснинг қочиб кетиши, патруль наряди­нинг ҳаракатсизлиги боис ҳарбий хизматчиларнинг жамоат тар­тибини қўпол равишда бузиши ва ҳоказолардан иборат бўлиши мумкин. Қоровул томонидан қўриқланаётган объектга етказилган зарар сифатида Ҳибсга олинган шахсларга нисбатан зўрлик ёки қонунга хилоф таъсир чораларини ишлатиш, шунингдек, қонунга хилоф равишда ҳибсдан қисқа муддатга қочиш қоровул томонидан қўриқланаётган объектга етказилган зарар сифатида квалификация қи­линади.
Зарарли оқибатлар келиб чиқиши сифатидаги белги қоровул таркибига кирувчи ҳар бир шахсга нисбатан кўрилиши лозим. Масалан, йўл қўймаслик қоровулнинг эмас, балки соқчи ёки қо­ровул бошлиғининг вазифаси ҳисобланган зарарли оқибатлар ке­либ чиққан пайтда, у томонидан қоровул хизматини ўташ қоида­ларининг бузилиши ЖК 291-моддаси 1-қисми бўйича квалифика­ция қилинади.
7. Шарҳланаётган жиноятнинг содир этилиши натижасида йўл қўймаслик қоровулнинг вазифасига кирмайдиган бошқа оғир оқибатлар етказилган бўлса, содир этилган қилмиш қоровул хиз­матини ўташ қоидалари таркибини бузишга кирмайди. Масалан, соқчи постга яқинлашаётган бегона шахсни кўриб қолиб, огоҳ­лантирмасдан ўқ узади ва ҳамла қилганни ўлдиради. Гарчи, у қо­ровул хизматини ўташ тартибини бузган бўлса-да, унинг қил­мишларида зарар қоровул қўриқлаётган объектга етказилмаган­лиги сабабли, ЖК 291-моддасида кўзда тутилган жиноят таркиби бўлмайди. Қилмиш шахсга қарши жиноят сифатида квалифика­ция қилинади.
8. ЖК 291-моддаси 1-қисми белгиларига мувофиқ келади­ган оқибатларни, муҳрни ёки пломбани бузиш, тамбани ва қулфларни олиб ташлаш, шунингдек, қўриқланаётган объект­ларга соқчининг ёки бошқа бегона шахснинг кириши, қўриқланаётган ашёларга амалда зарар етказилмаган ҳоллар ҳуқуқбузарлик деб топил­майди. Аммо баъзи ҳолларда бегона шахснинг қўриқланадиган объектга кириб қолиши қоровул ол­дини олиши лозим бўлган за­рарли оқибат сифатида квалифи­кация қилиниши керак. Масалан, қўриқланадиган махфий объ­ектга бегона шахснинг кириб қолиши ушбу тайинланган соқчи олдини олиши лозим бўлган зарарли оқибат сифатида кўрилиши лозим.
9. Агар қоровул (соқчилик) хизматини ўташ қоидаларининг бузилиши натижасида зарарли оқибатлар келиб чиқмаган бўлса, ЖК 291-моддаси бўйича жавобгарлик истисно қилинади. Бундай ҳаракатлар учун қоровул (соқчи) таркибидаги ҳарбий хизматчи­лар Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг Интизом Низомига кўра интизомий жавобгарликка тортилади.
10. Субъектив томондан қоровул хизматини ўташ устав қои­даларининг бузилиши тўғри қасддан ёки эҳтиётсизликдан содир этилиши мумкин. Айрим қоидабузарликлар (постдан кетиш, қўриқланаётган объектдан буюмларни ўғирлаш ва ҳоказолар) фақат қасддан содир этилиши мумкин. Бошқа қоида- бузарликлар (постда турганда қурол билан эҳтиётсизларча муомала қилиш, хизматни ўташда етарлича сергак бўлмаслик ва бошқалар) эҳти­ётсизлик туфайли содир бўлади. Бироқ шундай қоидабузарликлар ҳам мавжудки, улар ҳам қасддан, ҳам эҳтиётсизлик туфайли юз бериши мумкин (постда ухлаб қолиш, соқчининг патруллик хиз­матини бажариш жараёнида ўз ҳаракат йўналишини ўзгартириши ва бошқалар).
11. ЖК 291-моддасида кўзда тутилган жиноят субъекти қоро­вул ёки соқчи таркибига кирадиган шахслар (қоровул бошлиғи, соқчиларни жой-жойига қўювчи, соқчи, қоровул ва ҳоказолар) бўлиши мумкин. Қоровул (соқчилик) хизматининг ташкил қили­ниши ва ҳолати учун жавоб берувчи, бироқ қоровул таркибига кирмайдиган мансабдор шахслар (масалан, гарнизон коменданти, гарнизон гауптвахтаси бошлиғи) шарҳланаётган жиноят субъекти бўла олмайди. Бу шахслар томонидан қоровул (соқчилик) хиз­мати устав қоидаларининг бузилиши, зарур белгилар мавжудли­гида, ҳарбий мансабдорлик жинояти сифатида квалификация қи­линиши лозим.
12. Жиноятни тўғри квалификация қилиш учун қоровул хиз­матини ўташнинг бошланиши ва тамом бўлиши муддатини аниқ белгилаш зарур.
Қоровул таркибидаги шахсларнинг хизмат вазифаларини ба­жаришининг бошланиши қоровулларни хизматга тақсимлаш (развод) пайтида қоровул (қисм) бўйича навбатчини кутиб олиш учун берилган “Ростланинг!” буйруғининг берилиши вақтидир. Ушбу вақтдан бошлаб соқчилар қоровуллар (қисм) бўйича на­вбатчининг тасарруфига ўтади.
Қоровул таркиби хизматини ўташнинг тамом бўлиши ал­маштирилган қоровул бошлиғининг алмашгандан сўнг қисмга жўнаш учун берган буйруғи ҳисобланади. Қоровулнинг юқорида кўрсатилган шахслар ихтиёридан чиқиши ушбу вақт билан аниқ­ланади.
Агар қоровул хизматини ўташ қоидаларининг бузилишига соқчиларни хизматга тақсимлашдан илгари ёхуд қоровул алмаш­ганидан сўнг йўл қўйилган бўлса, ҳарбий хизматчи ЖК 291-мод­даси бўйича жавобгар бўлмайди. Масалан, хизматга тақсимлашда хизматга боришдан ва қоровулга чиқишдан бош тортгани учун ҳарбий хизматчи ЖК 279-моддаси бўйича бўйсунмаслик учун жавобгарликка тортилиши мумкин.
13. Амалдаги қонунчилик ва Қуролли Кучларнинг Умумҳар­бий низомлари ҳарбий қасамёд қабул қилмаган шахсларнинг қо­ровул хизматига тайинланишини тақиқлайди. Шу боис ҳарбий қасамёднинг қабул қилиниши шахснинг шарҳланаётган жиноят субъекти деб топилиши учун зарурий шартдир.
14. Қоровул таркибига кирувчи шахслар шарҳланаётган модда томонидан қамраб олинмайдиган бошқа жиноятларни ҳам содир этишлари мумкин. Уларнинг айримлари жиноятлар мажмуи та­риқасида қоровул хизматини ўташ қоидаларини бузиш билан ква­лификация қилинади, бошқалари эса қўшимча квалификацияни талаб қилмайди. Масалан, қоровулнинг қўриқлаш учун топши­рилган объект мулкининг талон-торож қилиниши, шарҳланаётган модданинг “в” бандида кўзда тутилган белгилар мавжуд бўлмаганида, жиноятлар мажмуи тариқасида ўзганинг мулкини талон-торож қилиш ва қоровул хизматини ўташ қоидаларини бу­зиш бўйича квалификация қилинади.
15. Соқчилик (қоровул)да турган шахснинг қўриқлаётган объ­ект, ҳарбий қисмни ўзбошимчалик билан ташлаб кетиши зарарли оқибатларга олиб келган бўлса, жиноятлар мажмуи тариқасида ҳарбий хизматни ўташдан бўйин товлаш (дезертирлик) ва қоро­вул хизматини ўташ тартибини бузиш бўйича квалификация қи­линиши лозим.
16. Шарҳланаётган модданинг 2-қисми қоровул (соқчи) хизматини ўташ қоидаларининг квалификация қилинган бузи­лиши учун жавобгарлик белгилайди, бунда қуйидаги оқибатлар­нинг келиб чиқиши квалификация қилиш белгиси сифатида мус­таҳкамланади:
* баданга оғир шикаст етказилиши;
* одам ўлиши;
* бошқа оғир оқибатлар.
Баданга оғир шикаст етказиш, шахснинг ўлими, шунингдек, бошқа оғир оқибатлар қоровул (соқчилик) хизматини ўташ устав қоидалари бузилиши билан сабабий боғланишда бўлиши лозим.
17. (Баданга оғир шикаст етказиш тушунчаси тўғрисида Жиноят кодексининг 104-моддаси шарҳига қаранг.)
18. (Одам ўлиши тушунчаси тўғрисида Жиноят кодексининг 97-моддаси шарҳига қаранг.)
19. Қоровул (соқчилик) хизматини ўташ устав қоидала­рини бузишнинг бошқа оғир оқибатларига (ЖК 291-моддаси 2-қисми “в” банди) бир неча шахсларнинг баданига ўртача ёки оғир шикаст етказиш, бир неча кишининг ҳалок бўлиши, қўриқланадиган объектга кўп ва жуда кўп миқдорда зарар еткази­лиши, объектнинг жанговар тайёргарлигига путур етказилиши ёки унга путур етган вазиятда унинг жанговарлигини таъминла­маслик, белгиланган жойга қўшинларнинг ўз вақтида етиб кел­маслиги, қўшинларни бошқаришда тартибсизликнинг вужудга келиши, қўриқланаётган объектдан қурол, ўқ-дорилар ва ҳарбий техниканинг талон-торож қилиниши, ҳарбий техниканинг ишдан чиқиши, ҳарбий қисм байроғининг йўқотилиши, қамоқдан қо­чишни киритиш мумкин.
20. Қоровул (соқчилик) хизматидаги шахс томонидан қўриқланаётган объектдан қурол, ўқ-дорилар, портловчи модда­ларнинг талон-торож қилиниши жиноятлар мажмуи тариқасида ЖК 291-моддаси 2-қисми “в” банди ва 247-моддаси бўйича ква­лификация қилинади.
Шунингдек, ЖК 291-моддаси 2-қисми “в” банди ва Жиноят кодексининг тегишли моддалари бўйича қоровулнинг эҳтиётсиз­лик орқасида қўриқлов остида бўлган бир неча шахслар соғлиғига ўртача оғир ёки оғир шикаст етказиши ёхуд одам ўлдириши ҳол­лари ҳам жиноятлар мажмуи бўйича квалификация қилиниши лозим.
21. Жиноят кодексининг 2551-моддаси бактериологик, кимё­вий ва бошқа хил ялпи қирғин қуроллар турларини эгаллаб ол­ганлик учун жиноий жавобгарлик белгилайди (кўрсатилган модда шарҳига қаранг). Қоровул (соқчилик) хизматини ўташ ус­тав қоидаларини бузиш бактериологик, кимёвий ёки бошқа омма­вий қирғин қуролларини эгаллаб олиш билан биргаликда содир этилса, қилмиш жиноят мажмуи тариқасида ЖК 291-мод­даси 2-қисми “в” банди ва ЖК 2551-моддаси бўйича квалифика­ция қили­нади.