I bob. Ishchi kuchiga sarflanadigan xarajatlarni nazariy asoslari

Ishchi kuchiga talab va taklif nazariyasi. Ingliz iqtisodchisi Adam Smit ta’kidlaganidek, agar ish xaqi talab va taklif qonuniga binoan o’rnatilsa, mehnatkashlar ish xaqi ko’proq to’lanadigan joyga intiladilar. Aksincha, ish xaqi past bo’lsa, xodimlar bunday ish joylaridan voz kechishga harakat qiladilar. Natijada milliy iqtisodiyot manfaatlari yo’lida ishchi kuchi taqsimoti maqbullashadi.
Adam Smitning mazkur fikrlari bo’yicha shuni aytish kerakki, raqobat sharoitida talab va taklifning maosh darajasiga ta’siri albatta ishchi kuchining ko’chishiga olib kelishi mumkin, biroq bunday ko’chishlar bir qator omillar bilan to’xtatib turiladi. Masalan, ishchi kuchi etishmasligi, ko’nikib qolgan joylarini tark etishni xohlamagan xodimlarning qarshilik ko’rsatishi, kasb jihatidan qayta tayyorgarlik ko’rish zarurati va h.k.
Yuqorida aytib o’tilgan omillardan tashqari, ish xaqi darajasiga kasaba uyushmalari, shuningdek, davlat ham katta ta’sir o’tkazadi.
Ish haqi fondi nazariyasi. XIX asr o’rtalarida yuzaga kelgan va ingliz iqtisodchisi Jon Styuart Mill tomonidan takomillashtirilgan mazkur nazariyaning mohiyati shundaki, qisqa muddatli istiqbol uchun muayyan mamlakatda mehnatga xaq to’lash uchun faqat cheklangan “fond” mavjud bo’lishi mumkin. Bu ish xaqi fondi – jamg’arish yo’li bilan yaratilgan kapitalning bir qismidir. U barcha mehnatkashlar o’rtasida taqsimlanadi. Agar qaysidir soha ishchilari, maoshni oshirish yo’li bilan o’zlari uchun ana shu fondning kattaroq qismini undirib olishga erishsalar, unda boshqa tarmoq ishchilarining ish xaqlari kamayib ketadi.
Marjinal ishlab chiqarish nazariyasi. Mazkur nazariyaga binoan, mahsulot ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan xodimlar soni muayyan me’yordan ortib ketsa, unda ortiqcha xodimga to’lanadigan ish xaqi u ishlab chiqargan mahsulot qiymatidan oshib ketadi. Marjinal ishlab chiqarish nazariyasini amalda qo’llash ishchilar sonini maqbullashtirish va korxonaning ular mehnatiga xaq to’lash uchun ketadigan mablag’larini rejalashtirish bilan bog’liq bo’lishi mumkin.