I bob. Ishchi kuchiga sarflanadigan xarajatlarni nazariy asoslari

1.2 Xodimlar mehnatini rag’batlantirish tizimlarini o’rganishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
Zamonaviy iqtisodiyotda mehnatga xaq to’lash va uni rag’batlantirish tizimlari odatda, mehnatni motivlash asosiga quriladi. U esa, o’z navbatida, amerikalik sotsiolog A.Maslou⁴ tomonidan ishlab chiqilgan ehtiyojlar nazariyasiga tayanadi. Gap shundaki, korxona maqsadlari unda faoliyat yuritayotgan xodimlarning ehtiyojlari hamda manfaatlari hisobga olinsagina, amalga oshishi mumkin. Ya’ni korxona, o’z maqsadlariga erishish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun, shunga yarasha kadrlarni saqlab qolish va ular mehnatining unumdorligi ortishini rag’batlantirishi kerak bo’ladi. Bu esa bir tomondan - ishtirokni motivlash, ikkinchi tomondan mehnat unumdorligini motivlash yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Y.Xeynttse va Y.Mettsnerlarning tasnifiga ko’ra, korxona tomonidan taklif etilgan va xodimning harakatlarini faollashtirish hamda mehnat jarayonida ishtiroki va ish unumdorligini orttirishini ta’minlovchi barcha monetar va nomonetar xizmatlar xodim uchun rag’bat bo’ladi.⁵
Ta’kidlash joizki, monetar rag’batlar orasida birinchi o’rinda mehnatga xaq to’lash muammolarini bartaraf etish turadi. Bu shu narsa bilan izohlanadiki, motivlashning barcha zamonaviy uslublariga qaramay, pul zamonaviy tashkillashtirilgan jamiyatda eng qudratli rag’bat bo’lib qolaveradi va aynan mehnatga xaq to’lash muammolari mamlakatimizdagi eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Tirikchilik uchun zarur bo’lgan eng kam miqdordagi daromadga to’g’ri keladigan ish xaqi nazariyasi. Ushbu pessimistik nazariya muallifi ingliz iqtisodchisi David Rikardo hisoblanadi. U, ish xaqi eng kam miqdorining ortishi aholining ko’payishiga olib keladi, bu esa mehnatkashlar soni ortib, ular tomonidan ish joylari qidirilishiga sabab bo’ladi, natijada, mana shu ishchi kuchi ortiqchaligi ish xaqini yana eng kam miqdorga tushirib qo’yadi, deb hisoblagan.
Ushbu nazariya hozirgi sharoitda Osiyo va Afrikaning aholisi ko’p va tug’ilish ko’rsatkichlari baland bo’lgan mamlakatlarida ham qo’llanilishi mumkin. Biroq, u rivojlanish dasturlarining tatbiq etilishi natijasida mehnat unumdorligi aholiga nisbatan tezroq o’sa boshlagach, o’z ta’sir kuchini yo’qotadi.