I bob. Darslik va o’quv adabiyotlarida anorganik birikmalar eng muhim siniflarining yoritilishi 5

Dars uslubi: Amaliy-ko’rsatmali.
Dars usuli: Aqliy hujum. “Kim chaqqon va zukko” o’yini.
Dars uchun kerakli reaktivlar: Mis, sim, ko’mir, natriy metali, magniy metali, kalsiy metali, magniy oksidi, kalsiy oksid, xlorid kislota.
Darsning jihozi: plastmassa taglik, quruq yoqilg’i, tomchi analiz uchun to’plam, probirkalar, keramik plita, shisha stakanlar, temir qoshiqcha, pipetka, kodoskop, ekran, slayd, tarqatmalar, didaktik materiallar.
Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism. (1,5 daqiqa)
Salomlashib, davomat aniqlanadi. Uyga vazifa so’raladi. O’quvchilar uchta guruhga ajratiladi.
II. O’tilgan mavzuni so’rab, baholanadi.(5 daqiqa)
O’tilgan mavzuni qanchalik o’zlashtirganini quyidagi tarqatma orqali bilib olamiz.
ZnO Cr₂O₃ Al₂O₃
NO SO₂ MgO
P₂O₅ CaO CO₂
Guruh ushbu tarqatma orqali oksidlarning toifalanishi va nomlarini aytishi zarur. Javoblar:
Asosli oksidlar: MgO, CaO, Na₂O
Kisoatali oksidlar: CO₂, P₂O₅, SO₂
Amfoter oksidlar: Cr₂O₃, Al₂O₃, ZnO
Befarq oksidlar: NO, P₂O₃, CO
III. O’tilgan mavzuni mustahkamlash. (5 daqiqa)
Yozuv taxtasi 3 ga bo’lib olinadi. Uchala guruh o’quvchilari birma-bir quyidagi mashqlarni bajaradilar: quyidagi elementlarning oksidlarining formulalarini va nomlarini yozing. 1) kalsiy, 2) rux, 3) kremniy (IV), 4) xrom (III), 5) xlor (III), 6) simob (II).
Formulalari yozib bo’lingach, javoblar tekshirilib rag’batlantiriladi.
IV. Yangi mavzu bayoni. (20 daqiqa)
Yangi mavzu va uning rejasi yoziladi.
Reja:
1. Oksidlarning olinishi.
2. Oksidlarning kimyoviy xossalari.
O’qituvchi : Yangi mavzuni tushuntirishda laboratoriya mashg’ulotlaridan foydalanamiz. Bundan oldin darsning maqsadini aniqlab olaylik.
Demak, avvalo dars oxirida hammangiz oksidlar qanday usullar bilan olinishini mukammal o’zlashtirishingiz lozim. Shundan so’ng, guruhlarga tarqatma savollar beriladi. Har guruhga 3 tadan.
1-guruh:
1) oksidlarning oddiy moddalarga kislorod ta’sir ettirib olinishi;
2) ba’zi boshqa reaksiyalar natijasida olinishi;
3) metallar oksidlari va kislotalar bilan tuz va suv hosil qilish.
2-guruh:
1) murakkab moddalarning kislorod bilan ta’sirlashishidan oksid hosil bo’lish;
2) ishqoriy va ishqoriy-yer metallarining oksidlari suv bilan ta’sirlashib ishqor hosil qilishi;
3) metallmaslar oksidlarining asoslar bilan ta’sirlashuvi.
3-guruh:
1) murakkab moddalarning parchalanishidan oksid olish;
2) ba’zi metallmaslarning oksidlari suv bilan ta’sirlashuvi;
3) metall oksidlari metallmas oksidlari bilan ta’sirlashuvi.
Guruhlar savollarga navbatma-navbat javob berishadi. O’qituvchi tajribalarni ko’rsatib borish barobarida o’quvchilarning xato va kamchiliklarini to’ldirib boradi.
Guruhlarning 1-savollarga javoblari:
1-guruh.
1-o’quvchi: Oddiy moddalarning kislorod bilan ta’sirlashuvidan ya’ni yonishidan oksidlar olish mumkin.
4Na+O₂=2Na₂O (bu bir necha daqiqadan so’ng yonib ketadi).
2-o’quvchi: Mis simni olamiz, quruq yonilg’i alangasida mis sim rangi o’zgaradi.
2Cu+O₂=2CuO (reaksiya o’tkaziladi).
3-o’quvchi: Magniy metalliga kislarod ta’sir ettirsak, magniy oksid hosil bo’ladi.
2Mg+O₂=2MgO (reaksiya o’tkaziladi).
2-guruh.
1-o’quvchi: Murakkab moddalarning kislorod bilan o’zaro ta’sirlashuvi natijasida ham oksidlar olish mumkin.
Masalan : 2H₂S+3O₂=2SO₂ +2H₂O
2-o’quvchi: Uyda yoqiladigan tabiiy gaz yonganda oksidlar hosil bo’ladi. CH₄+2O₂=CO₂ +2H₂O
3-guruh.
1-o’quvchi: murakkab moddalar masalan, asoslarning parchalanishidan ham oksidlar hosil bo’ladi.
Cu(OH)₂=CuO+H₂O (reaksiya o’tkaziladi).
2-o’quvchi: kislotalarning parchalanishidan ham oksidlar hosil bo’ladi.
H₂SiO₃=H₂O+SiO₂
3-o’quvchi: Tuzlarning parchalanishidan ham oksidlar olish mumkin.
CaCO₃=CaO+CO₂
Guruhlarning 2-savolga javoblari.
1-guruh.
1-o’quvchi: Oksidlar ba’zi boshqa reaksiyalar natijasida ham olinadi.
Na₂CO₃+SiO₂=Na₂SiO₃+CO₂
2-guruh.
1-o’quvchi: Ishqoriy va ishqoriy-yer metallarining oksidlari suv bilan ta’sirlashib, gidroksidlar suvda eriydigan asoslar, ya’ni ishqorlar hosil qiladi. Na₂O+H₂O=2NaOH
2-o’quvchi: Kalsiy oksidga suv ta’sir ettirsak kalsiy gidroksidi
hosil bo’ladi. CaO+H₂O=Ca(OH)₂ (reaksiya o’tkaziladi).
3-guruh.
1-o’quvchi: Ba’zi metall oksidlari suv bilan reaksiyaga kirishib, kislotalar hosil qiladi. SO₂+H₂O=H₂SO₃.
2-o’quvchi: Xuddi shunday reaksiya quyidagi moddalar orasida ham sodir boladi. P₂O₅+3H₂O=2H₃PO₄.
Guruhlarning 3-savollarga javoblari.
1-guruh.
1-o’quvchi: Mettallar oksidlari kislotalar bilan ta’sirlashib, tuz va suv hosil bo’ladi.
2-o’quvchi: Bariy oksidga nitrat kislota ta’sir ettirsak, tuz va suv hosil qiladi. BaO+2HNO₃=Ba(NO₃)₂+H₂O
2-guruh.
1-o’quvchi: Metallmaslar oksidlari asoslar bilan ta’sirlashib, tuz va suv hosil qiladi. SO₂+2NaOH=Na₂SO₃+H₂O.
2-o’quvchi: Fosfor (V) oksidga kalsiy gidroksid ta’sir ettirganimizda kalsiy ortofosfat tuzi va suv hosil bo’ladi.
P₂O₅+3Ca(OH)₂=Ca₃(PO₄)₂+3H₂O
3-guruh.
1-o’quvchi: Metallarning oksidlari metallmaslar bilan ta’sirlashib, tuz hosil qiladi. MgO+SO₂=MgSO₃.
2-o’quvchi: Bariy oksidga karbonat angidrid ta’sir ettirsak, bariy karbonat hosil bo’ladi. BaO+CO₂=BaCO₃.