I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

xy
z 
koordinatalarida) amalga 
oshadi. Shuning uchun linoksin pardasi qayta suyuqlanmaydi va yog`larning 
erituvchilarida erimaydi.
Shunday qilib, izolyatsiyalangan qo`shbog`larning kislorod ta`siri ostidagi 
pozitsion 
izomerizatsiyasi 
natijasida 
ularning 
bir-biriga 
yaqinlashuvi 
(sopryajenie) va polimerizatsiyasi qanchalik tez amalga oshsa, shunchalik tez bu 
moy quriydi hamda bunda shunchalik kam kichik molekulyar mahsulotlar hosil 
bo`ladi. Kanop moyi bilan kungaboqar moyining qurish tezligi orasidagi farq shu 
bilan tushuntiriladi.
 
 
 

---

239 
4.2.4. Yog’larning termik o`zgarishlari
 
Tarkibida odatda asosan to`yingan va monoalken kislotalari glitseridlari 
bo`lgan qattiq yog`lar ma`lum haroratgacha qizdirilganda suyuqlanadi. Qizdirish 
yana davom ettirilsa, suyuqlangan yog`ning qovushqoqligi pasayadi. Agar bunday 
yog`lar haddan tashhari qizdirilmasa yoki bunda havo kislorodi bilan 
ta`sirlashmasa, qovushqoqlik boshqa oshmaydi. 
Bunday yog`larni 250-300
0
C harorat ostida uzoq muddat qizdirish ko`z va 
burun shilliq pardalariga qattiq ta`sir etib, qichitadigan (qo`zg`atadigan) moddalar 
hosil bo`lishiga olib keladi. Bu uchuvchan moddalar tarkibiga ko`z yoshini 
chiqarish ta`siriga ega bo`lgan akrolein kiradi. Bunday paytda yog`lar tarkibida 
erkin yog` kislotalari va sovunlanmaydigan moddalar miqdori oshadi.
Bu moddalarning barchasining hosil bo`lishi glitseridlarning termik 
parchalanishi bilan bog`liqdir. Agar qizdirish apparatlari devorlari katalitik ta`sir 
etuvchi materiallardan qilingan bo`lsa, bu jarayonlar yanada tezroq sodir bo`ladi.
Ba`zi tadqiqotchilarning taxminiga ko`ra ko`rsatib o`tilgan sharoitlarda 
glitseridlarning termik parchalanishi ko`pincha birlamchi moddalar sifatida 
akrolein, erkin yog` kislotalari va ketenlar hosil bo`lishi bilan boradi:
Ketenlar yuqori reaktsion qobiliyatga ega ekanligi sababli tezda 
polimerlanadilar yoki suv bilan ta`sirlashib, kislotalarga aylanishadi: 
 
To`yinmaganlik 
darajasi 
yuqoriroq 
bo`lgan 
glitseridlarning 
termik 
parchalanishi ham analogik sxema bo`yicha borishi mumkin, ammo ularda keyingi 
mavzuda tavsiflab beriladigan termik zichlanish ham ro`y berishi mumkin. 
Yog`larning atmosfera bosimi ostida asta-sekinlik bilan haroratni oshirib borib 
qizdirishga davom ettirilsa, 310-320
0
C da glitseridlar shunchalik darajada parcha-
lanadiki, bunda distillyat va sovutilganda kondensatsiyalanmaydigan mahsulotlar 
hosil bo`ladi. Distillyat tarkibiga erkin yog` kislotalari va sovunlanmaydigan 

---

240 
moddalar kiradi. Harorat yanada ko`tarilib, qizdirish davom ettirilaverilsa, 
glitseridlarning termik parchalanishi qizdirish apparatida kuygindi qoldig`i 
qolgunicha davom etadi.