I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

 
 

---

158 
2.5.3.5. Peroksidlar va boshqa oksidlovchilarning ta'siri 
3% vodorod peroksid eritmasi bilan to'yingan kislotalarning ammoniyli 
tuzlarini (chumoli kislotasidan stearin kislotasigacha) qaynatganda, Dakin karbonat 
angidrid hosil bo'lishini kuzatdi, uning chiqishi kichik molekulyr kislotalar uchun 
20-47% ni, yuqori molekulyar kislotalar uchun esa 8-16% ni tashkil etdi. Bunda 
boshlang'ich 
kislotaga 
nisbatan 
bitta 
uglerod 
atomi 
kamroq 
bo'lgan 
metilketonlarning hosil bo’lishi kuzatildi. Metilketonlar kichik molekulyar 
kislotalardan yuqori molekulyar kislotalarga nisbatan ko’proq miqdorda hosil 
bo'ladi. 
Dakin, bu holda metilketonlar quyidagi sxemaga muvofiq to'yingan yog' 
kislotalari 3-metilen guruhi vodorodining oksidlanishi natijasida hosil bo'lgan 3-
ketokislotalarning parchalanishi natijasida hosil bo'ladi, deb hisoblaydi: 
R—СН
2
—СН
2
—СООН— → R—СО—СН
2
—СООН— → R—СО—СН
3
+СO
2
. 
Pal’mitin kislotasi mis sul’fat ishtirokida vodorod peroksidi bilan 
qaynatilganda karbonat angidrid, uchuvchi yog' kislotalari, to'yinmagan 
digidroksikislotalar va gidroksilaktonlar aralashmasi hosil bo'lishi aniqlangan. 
Peroksikislotalarning to'yinmagan yog'li kislotalariga ta'siri juda qiziq. 
Masalan, xloroform eritmasidagi benzoil peroksid, to'yinmagan yog' kislotalarni 
qizdirmasdan sovuq holda tez va to’liq oksidlaydi. Bunda olein va shunga o'xshash 
kislotalar oksidlarni hosil qiladi: 
Bunda oksid hosil bo'lishi mexanizmi quyidagi sxema bo'yicha ko'rsatilishi 
mumkin: 

---

159 
Oksidlar oz miqdordagi sul’fat kislotasi qo’shib nordonlashtirilgan suv bilan 
qaynatilganda digidroksikislotalar hosil qiladi: 
Monopersulfon kislotasi bilan monoalken kislotalarga ta'siri ko’rsatilganda
(A. A. Albitskiy usuli) gidrolizdan keyin quyidagi sxema bo'yicha tegishli 
digidroksikislotalar hosil bo'ladi: 
Xuddi shu sxema bo'yicha, peroksibenzoy kislotasining ta'siridan farqli 
o'laroq, olein kislotasi peroksisirka va peroksiformik kislotalar bilan oksidlanadi 
(Bezeken usuliga ko'ra): 
To'yingan va ayniqsa to'yinmagan yog' kislotalari kontsentrlangan nitrat 
kislota bilan kuchli oksidlanib, turli xil tarkibdagi oksidlanish mahsulotlarining 
aralashmasini hosil qiladi. To'yingan va to'yinmagan yog' kislotalarni oksidlash 
mahsulotlari dikarbon kislotalar, quyi monokarbon kislotalar va karbonat 
angidriddir. 
Uglerod atomlari zanjirida metil gruhlari yon tomondan birikkan to'yingan 
yog' kislotalari sirka kislotasida eritilgan xrom (VI) oksidi bilan (60-70
0
C 
haroratda) oksidlanganda (bunda oksidlanadigan kislota va xrom (VI) oksidi 
o'rtasidagi nisbat 1: 6 ga teng), quyidagi sxema asosida mahsulotlar aralashmasi 
hosil bo'ladi: 

---

160 
yoki
25%-li sul’fat kislota eritmasidagi xrom kislotasi eritmasi (taxminan 10%-li) 
olein kislotasini oksidlab pelargon va azelain kislotalarini hosil qiladi.