I б ў л и м иқтисодий тараққиётнинг умумий асослари

I - Б Ў Л И М

Иқтисодий тараққиётнинг умумий асослари

I-БОБ. ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА БИЛИШ УСЛУБИ

Иқтисодиёт назариясини ўрганиш, иқтисодий жараёнларнинг туб моҳиятини тўғри тушуниш кўп жиҳатдан уни ўрганувчиларнинг маълум назарий ва услубий билим билан қуролланишига боғлиқ. Шунинг учун ҳам мазкур боб инсоният жамияти тараққиётининг асоси бўлган иқтисодиёт тушунчасини, унинг олдида турган вазифаларни, узоқ давр давомида иқтисодий билимларнинг шаклланиши ва иқтисодиёт назарияси фанининг вужудга келишини қисқача тавсифлаш билан бошланади. Иқтисодиёт назарияси фанидаги асосий оқимлар ва назарияларнинг умумий баёни қисқача берилади. Бу ерда иқтисодиёт ва унинг бош масаласи, иқтисодиёт назарияси фанининг предмети, вазифалари ва бошқа иқтисодий фанлар ичида тутган ўрнини кўрсатиб бериш билан бирга иқтисодий қонунлар ва категориялар ҳамда уларнинг амал қилиш механизмини ёритиб беришга алоҳида ўрин берилади.
Бу бобда иқтисодий жараёнларни илмий билиш усулларининг мазмунини очиб беришга алоҳида эътибор қаратилади.

1-§. Иқтисодиёт ва унинг бош масаласи.

Иқтисодиёт назарияси фанини, унинг қонун-қоидаларини билиш учун, энг аввало, иқтисодиётнинг ўзи нима, унинг вазифаси нималардан иборат, деган саволга жавоб бериш лозимдир. Инсоният ҳаёти ва унинг тараққиёти жуда мураккаб, кўп қиррали ва ғоят чигал муаммоларга бойдир. Бу муаммолар кишиларнинг моддий неъматлар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш, фан, маданият, сиёсат, мафкура, ахлоқ, давлатни бошқариш соҳаларидаги ва ниҳоят, оиладаги ва бошқа фаолият турларининг борган сари кўпайиб, ривожланиб ҳамда уларнинг ўзгариб бориши натижасида вужудга келади. Узоқ даврлар давомида инсоният фикрини банд қилиб келган айрим масалалар бугунги кунда оддий ҳақиқат ва осон билиш мумкин бўлган нарсага ўхшаб кўринади.

Масалан, бугун ҳаммага маълумки, кишилар яшашлари, сиёсат, санъат, адабиёт, фан, маърифат, маданият, таълим билан шуғулланишлари учун ҳаётий неъматларни истеъмол қилишлари, кийинишлари керак. Бунинг учун эса озиқ-овқат, кийим-кечак, уй-жой ва турли хизматлардан иборат ҳаётий воситалар зарур. Ҳар бир киши, ўзининг кундалик ҳаётида бир қанча муаммоларга, яъни ҳаётий эҳтиёжлари – кийим-кечак, озиқ-овқат, уй-рўзғор буюмларига эга бўлиш, билим олиш каби эҳтиёжлар учун зарур бўлган пул даромадларини қаердан, нима ҳисобига топиш керак деган муаммоларга дуч келади.
Шу муаммоларни ечиш ва ўз эҳтиёжларини қондириш мақсадида кишилар турли йўналишларда, соҳаларда фаолият кўрсатадилар. Демак, инсоннинг турли фаолиятлари ичида энг асосийси, инсониятнинг яшаши ва унинг камол топишини таъминлайдигани моддий ва маънавий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатишдан иборат бўлган иқтисодий фаолиятдир.
Истеъмол товарлари ва хизмат кўрсатиш соҳалари турли туман бўлганлиги учун иқтисодий фаолият ҳам турличадир, уларнинг тури ва сони жуда кўпдир.
Чекланган иқтисодий ресурслардан унумли фойдаланиб, кишиларнинг яшаши, камол топиши учун зарур бўлган ҳаётий воситаларни ишлаб чиқариш ва истеъмолчиларга етказиб беришга қаратилган, бир-бири билан боғлиқликда амал қиладиган турли-туман фаолиятлар яхлит қилиб, бир сўз билан, иқтисодий фаолият деб аталади.
Қадимда иқтисодий фаолиятнинг асосий шакли уй хўжалиги доирасида рўй берган. Шунинг учун қадимги грек олимларининг (Ксенофонт, Платон, Аристотель) асарларида иқтисодиёт - уй хўжалиги ва уни юритиш қонунлари деб тушунтирилган. Араб лексиконида «иқтисод» тежамкорлик маъносида тушунилган, чунки ислом динига оид адабиётларда тежамкорликка алоҳида эътибор берилган. Масалан, Қурони Каримда шундай оят бор: «Енглар, ичинглар, ҳадя қилинглар, аммо исроф қилманглар».¹ Лекин, ҳозирги даврда иқтисодиёт кенг маънони англатиб, фақатгина уй ёки индивидуал хўжалик юритиш ёки тежамкорлик маъносини англатмайди, балки иқтисодиёт - йирик хусусий хўжалик, жамоа хўжалиги, ҳиссадорлик жамиятлари, давлат хўжаликларидан, молия ва банк тизимларидан, хўжаликлараро, давлатлараро бирлашмалар, корпорациялар, концернлар, қўшма корхоналар, давлатлар ўртасидаги турли иқтисодий муносабатларидан иборат ўта мураккаб ижтимоий тизимни англатади.
Бунинг устига барча ресурсларимиз - пул маблағлари, табиий бойликлар, малакали ишчи кучлари, ишлаб чиқариш воситалари, истеъмол товарлари ҳаммаси чекланган миқдордадир. Мана шу чекланган иқтисодий ресурслардан оқилона фойдаланиб, аҳолининг тўхтовсиз ўсиб борувчи эҳтиёжларини қондириш мақсадига эришиш, ресурслар ва маҳсулотларни тўғри тақсимлаш йўлларини топиш иқтисодиётнинг асосий мазмунини ташкил этади.
Иқтисодиёт қамров даражасига қараб турлича бўлиши мумкин. Масалан, жаҳон иқтисодиёти, мамлакат иқтисодиёти, миллий иқтисодиёт, тармоқ иқтисодиёти, функционал иқтисодиёт, минтақа иқтисодиёти; корхона ёки фирма иқтисодиёти, оила иқтисодиёти.
Баъзан уларни яхлитлаштириб, макроиқтисодиёт ва микроиқтисодиёт деб аталади. Иқтисодиётнинг бу турлари, даражалари, шакллари қандай бўлишидан қатъий назар уларнинг ҳаммаси бир мақсадга бўйсунган: у ҳам бўлса инсониятнинг яшаши, кўпайиши ва камол топиши учун шарт-шароит яратиб бериш, турли хил ҳаётий воситаларни яратиб, уларнинг эҳтиёжларини қондириб боришдан иборатдир. Шундай экан, иқтисодиёт инсон ҳаётининг асосини, унинг пойдеворини ташкил этиб, унинг ўзи ҳам инсонсиз, унинг фаолиятисиз мавжуд бўлмайди ва мазмунга ҳам эга эмас. Инсоннинг иқтисодиётдаги жуда катта ва кенг ролини қисқача қилиб қуйидагича кўрсатиш мумкин:
1. Инсон табиатнинг бир бўлаги, унинг ажралмас қисми сифатида ҳаракат қилади, табиат ашёларининг шаклини ўзгартириб, истеъмолга яроқли ҳолга келтиради, бошқача қилиб айтганда, инсон иқтисодиётнинг ҳаракатга келтирувчи кучи, ҳамма товар ва хизматларининг истеъмолчиси, уларнинг ишлаб чиқарувчиси ва яратувчисидир.
2. Инсон ҳамма товар ва хизматларни ишлаб чиқарувчидан истеъмолчиларга етказиб берувчи, бозор иқтисодиёти шароитида эса сотувчиси ролини бажаради. Бунда у ишлаб чиқариш билан истеъмол ўртасидаги алоқанинг бажарувчиси сифатида намоён бўлади.
3. Инсон товар ва хизматларнинг сотиб олувчиси ва бинобарин, уларнинг истеъмолчиси ҳамдир.
4. Инсон иқтисодиётнинг ҳамма даражаларида унинг ташкилотчиси, бошқарувчиси бўлиб, унинг турли омиллари, бўлаклари, соҳалари ўртасидаги уйғунликни, алоқаларнинг бир-бирига мослигини таъминловчи сифатида ҳаракат қилади. Инсоннинг иқтисодиётдаги роли унинг ҳаётнинг турли даврларида ва босқичларида турлича намоён бўлади. У ёшлигида ва қариганида кўпроқ истеъмолчи бўлиб, яъни бошқалар яратган товарлар ва хизматлардан фойдаланувчи сифатида кўзга ташланса, ишлаб турган даврида ишлаб чиқарувчи, ташкилотчи, бошқарувчи сифатида иш кўради, ўзи учун, болаларга ва қарияларга ҳаётий неъматларни яратади ва етказиб беради. Содда қилиб айтганда, инсон меҳнат қобилиятига эга бўлиб, ишлаб турган вақтида ёшликда олган қарзини узади, ўзини-ўзи таъминлайди, қариган чоғи учун замин тайёрлайди ва ёш авлодга қарз беради. Инсониятнинг иқтисодиётдаги роли унинг табиатдаги энг олий тирик мавжудот эканлиги билан, яъни, онгли равишда маълум мақсадга қарата ижодий меҳнат қила олиш қобилияти билан белгиланади. Инсоннинг бошқа тирик мавжудодлардан фарқи ҳам унинг онгли ва ижодий меҳнат қила олишида, ўз фаолияти учун зарурий меҳнат қуролларини яратиш қобилиятига эгалигидадир.
Инсон томонидан яратилган товарлар ва хизматларнинг, ресурсларнинг ҳаракати бўйича такрор ишлаб чиқариш турли фазалардан - ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш жараёнларининг бирлигидан иборатдир. Буларнинг ичида энг асосийси ва бошланғичи ишлаб чиқариш жараёнидир. Чунки ҳамма товар ва хизматлар худди шу босқичда яратилади. Агар ишлаб чиқарилмаса, тақсимланадиган, айирбошланадиган ва ниҳоят, истеъмол қилинадиган нарсалар бўлмайди (ишлаб чиқариш нима ва қандай содир бўлиши ҳақида кейинги мавзуда сўз боради).
Иккинчи муҳим фаза эса тақсимот жараёнидир. Бу босқичда, энг аввало, ишлаб чиқариш воситалари, капитал ва ишчи кучи, товар ва хизматларнинг алоҳида турлари, ишлаб чиқарувчи тармоқлар, соҳалар, ҳудудлар ва ниҳоят, корхоналар ўртасида тақсимланади. Ундан ташқари, ишлаб чиқариш натижаси бўлган товар ва хизматлар, уларнинг пул ҳолидаги кўриниши бўлган даромадлар ҳам тақсимланади. Бунда ишлаб чиқариш қанчалик ривожланган бўлса тақсимланадиган товар ва хизматлар ҳажми, бинобарин даромадлар ҳажми ҳам шунча катта бўлади ҳамда даромадлар кишиларнинг қилган меҳнатининг миқдори ва сифатига ёки қўшган капиталининг (пул, ишлаб чиқариш воситаларининг) миқдорига қараб улар ўртасида тақсимланади. Тақсимот қанча адолатли ва тўғри бўлса, ишлаб чиқаришнинг юксалишига шунча ижобий таъсир кўрсатади, уни рағбатлантиради.